Służba Zdrowia - strona główna
SZ nr 15–16/2001
z 22 lutego 2001 r.


>>> Wyszukiwarka leków refundowanych


Współczesne poglądy na etiopatogenezę i leczenie łuszczycy

Aneta Szczerkowska Dobosz

Łuszczyca (psoriasis) jest chorobą, której przyczyna, pomimo postępu, jaki dokonał się w medycynie, nie została w pełni poznana. Termin psoriasis wywodzi się z greckiego słowa psora, czyli świąd. W czasach starożytnych oznaczał on różne świądowe, złuszczające i krostkowe choroby skóry. Łuszczyca jako zdefiniowana klinicznie jednostka zaistniała około 200 lat temu, kiedy to Robert Willian podał szczegółowy opis tej choroby.

Łuszczyca jest przewlekłą dermatozą charakteryzującą się okresowymi nawrotami i remisjami. Może rozpocząć się w każdym wieku, choć najczęściej pojawia się przed trzydziestym rokiem życia, równie często u kobiet, jak i u mężczyzn. Z wyjątkiem rzadko występujących ciężkich odmian, łuszczyca nie upośledza ogólnego stanu chorych, często jednak jest negatywnie postrzegana przez otoczenie, a uciążliwe leczenie ogranicza komfort życia chorego.

Choć etiopatogeneza łuszczycy nie jest w pełni poznana, genetyczne uwarunkowanie tej choroby nie budzi wątpliwości. W piśmiennictwie istnieją rozbieżne dane co do modelu jej dziedziczenia. Część autorów uznaje łuszczycę za chorobę dziedziczącą się w sposób autosomalny dominujący, z niepełną penetracją genu, co oznacza, że nie u wszystkich osób, które odziedziczą "gen/geny łuszczycowe" choroba się ujawni. Inni wskazują na dziedziczenie wieloczynnikowe, uwzględniające zarówno genetyczne, jak i środowiskowe wpływy na ujawnienie się choroby. Za rolą czynników dziedzicznych w patogenezie choroby przemawiają badania bliźniąt. Równoczesne występowanie łuszczycy u bliźniąt jednojajowych jest znamiennie częstsze niż u dwujajowych. Jednak fakt, że wskaźnik zgodności u bliźniąt identycznych waha się od 40 do 65% wskazuje na istotną rolę czynników środowiskowych w ujawnieniu się choroby. Za genetyczny marker łuszczycy uważa się niektóre antygeny zgodności tkankowej HLA klasy I i II, kodowane przez geny Głównego Układu Zgodności Tkankowej, a szczególnie antygen Cw6, którego częstość u chorych na łuszczycę jest znamiennie wyższa w porównaniu z populacją zdrową.

Istotą zmian łuszczycowych jest nadmierna proliferacja i czynnościowe pobudzenie keratynocytów, wyrażające się zwiększoną produkcją cytokin oraz naciek z komórek zapalnych: limfocytów T, granulocytów obojętnochłonnych, makrofagów i komórek tucznych w obrębie skóry i naskórka. Nadmierne i przedłużone uwalnianie cytokin wraz ze zmienioną ekspresją ich receptorów oraz wzajemne oddziaływanie cytokin naskórkowych z komórkami nacieków zapalnych i innymi komórkami w skórze właściwej ma, ja się wydaje, podstawowe znaczenie w patogenezie choroby. Zarówno przewlekły, jak i nawracający charakter choroby, a także obecność nacieków z komórek zapalnych mogą sugerować immunologiczne podłoże choroby. Przemawia za nim również skuteczność terapeutyczna leków o działaniu immunosupresyjnym, takich jak cyklosporyna A, kortykosterydy, PUVA.

Łuszczyca występuje przeciętnie u 0,1-2,8% populacji ludzkiej. Częstość jej występowania zależy od czynników geograficznych. Jest częsta w Europie, rzadziej występuje u Azjatów, sporadycznie u ludności czerwonoskórej. Łuszczyca rozpoczyna się najczęściej w drugiej i trzeciej dekadzie życia. Drugi, mniejszy szczyt zapadalności na tę chorobę obserwuje się między 50. a 60. rokiem życia. Częstość rodzinnego występowania łuszczycy waha się od 4 do 91%; przeciętnie wynosi 35%. Dodatni wywiad rodzinny znamiennie częściej występuje u osób, u których choroba rozpoczęła się w młodszym wieku.

Opierając się na powyższych obserwacjach, a także na analizie haplotypu HLA osób z wczesnym i późnym ujawnieniem się choroby, wysunięto tezę istnienia dwóch typów łuszczycy: I z wczesnym początkiem (<40 r.ż.), dodatnim wywiadem rodzinnym i wyraźnym związkiem z częstszym niż w populacji zdrowej występowaniem antygenenu Cw6, a także B13 i B17 oraz łuszczycy typu II z późnym początkiem (>40 r.ż.) i sporadycznym rodzinnym występowaniem choroby.

Spośród czynników prowokujących pojawienie się zmian łuszczycowych na pierwszym miejscu wymienia się urazy mechaniczne. Zjawisko to, opisane przez Koebnera w 1872 roku, występuje u 30-50% chorych. Infekcje stanowią kolejny, klasyczny czynnik wyzwalający wysiewy łuszczycy. 56-85% chorych z ostrą, wysiewną postacią choroby podaje w wywiadzie przebycie infekcji paciorkowcowej, natomiast 30-40% chorych wiąże pojawienie się zmian łuszczycowych ze stresem psychicznym. Znany jest również fakt zaostrzenia choroby po niektórych lekach (solach litu, beta-blokerach, po przerwaniu ogólnego leczenia kortykosteroidami).

Klinicznie choroba charakteryzyje się grudkowo-złuszczającymi wykwitami o bogatej morfologii. Najczęściej zajęta jest skóra prostowników kończyn, szczególnie łokci i kolan oraz okolica lędźwiowa i pośladki. Często zmiany lokalizują się na skórze owłosionej głowy, zwykle wzdłuż linii włosów, na czole i małżowinach usznych. U około 50% chorych zajęte są płytki paznokciowe. Nasilenie zmian może być różne, od niewielkich ognisk zajmujących wymienione wyżej okolice, do postaci z zajęciem całej skóry, a nawet stawów. Łuszczycowe zapalenie stawów występuje u 5-7% chorych na łuszczycę i definiowane jest jako seronegatywne zapalenie stawów ze współistnieniem zmian łuszczycowych na skórze.

W zależności od obrazu klinicznego i nasilenia procesu chorobowego wyróżnia się następujące postaci choroby:



Fot. 1. Łuszczyca zwyczajna – plackowate, pokryte srebrzystą łuską ogniska łuszczycowe o typowej lokalizacji na wyprostnych powierzchniach kończyn górnych, w okolicy lędźwiowej i na pośladkach. Na skórze grzbietu liczne wykwity grudkowe, zlewające się w większe blaszki łuszczycowe.


Ryc. 2. Łuszczyca krostkowa – liczne zlewające się wykwity krostkowe w obrębie zapalnych, rumieniowo-wysiękowych zmian na wyprostnych częściach kończyn dolnych

Ponieważ przyczyna łuszczycy pozostaje nadal nie znana, leczenie jej ma charakter objawowy. Podstawowe znaczenie w terapii większości chorych na łuszczycę odgrywa leczenie miejscowe. Terapia miejscowa stanowi również niezbędne uzupełnienie leczenia ogólnego. Rozpoczyna się zazwyczaj od stosowania leków keratolitycznych (kwas salicylowy) usuwających parakeratotyczną łuskę i umożliwiających w ten sposób penetrację do skóry aktywnych leków. Kwas salicylowy używany jest w stężeniach 3 do 10%; wyższe mogą być aplikowane na skórę dłoni i stóp. Kwas salicylowy stosujemy z ostrożnością u chorych z zajęciem rozległych obszarów skóry i/lub jej uszkodzeniami, a także u dzieci. Tradycyjnym, stosowanym w terapii łuszczycy od dziesiątków lat lekiem jest cygnolina (anthralin, dithranol) wywierająca wielokierunkowe działanie na naskórek łuszczycowy (m.in. poprzez wpływ na syntezę DNA i blokowanie aktywności prostaglandyn). Leczenie cygnoliną – ze względu na jej efekt podrażniający – rozpoczyna się od aplikowania najniższych stężeń leku – 0,125% na 12 godzin i stopniowego ich zwiększania do 0,25%, 0,5%, 1%, zależnie od skuteczności klinicznej i objawów podrażnienia skóry otaczającej (tzw. terapia ciągła). Alternatywną formą opisanej metody jest, tzw. leczenie minutowe, przydatne szczególnie w warunkach lecznictwa ambulatoryjnego, w którym stosowane są wyższe stężenia: od 1 do 2% przez krótszy czas (od 5 minut do 1-2 godzin). Dziegcie – produkty suchej destylacji drewna lub węgla kamiennego stosowane są w postaci 20-50% past i maści, wchodzą w skład gotowych preparatów łączonych oraz preparatów leczniczo-pielęgnacyjnych przeznaczonych dla skóry łuszczycowej (szampony, oleje do kąpieli). Dziegcie mogą uwrażliwiać skórę na działanie światła słonecznego, a także działać miejscowo drażniąco.

Kortykosteroidy stosowane są w przypadkach zmian łuszczycowych z dużą komponentą zapalną, z towarzyszącym świądem oraz do leczenia ognisk łuszczycy zadawnionej. Obecnie dostępna jest szeroka gama preparatów o różnej sile działania przeciwzapalnego i stopniu przenikania do skóry. Aby uniknąć niepożądanych objawów miejscowej sterydoterapii (teleangiektazje, zmiany zanikowe, odbarwienia, przebarwienia skóry, trądzik posterydowy), zaleca się stosowanie jej przez krótki czas lub w terapii przerywanej. Z dużą ostrożnością kortykosteroidy należy polecać chorym ze zmianami łuszczycowymi zajmującymi twarz, fałdy i zgięcia stawowe oraz rozległe obszary skóry.

Pochodne witaminy D – calcitriol i jego obecnie stosowane pochodne calcipotriol i takalcitol stanowią najnowszą grupę preparatów do miejscowego leczenia łuszczycy. Leki te redukują nadmierną proliferację keratynocytów, regulują ich prawidłowe różnicowanie, modulują również funkcje limfocytów. Skuteczność pochodnych witaminy D w redukowaniu rumienia, złuszczania i nacieku w obrębie ognisk łuszczycowych jest porównywalna z efektem, jaki wywierają kortykosteroidy o średniej i dużej mocy. Podstawowym efektem niepożądanym tej terapii jest miejscowe działanie drażniące, szczególnie w obrębie twarzy i owłosionej skóry głowy.

Fototerapia jest obecnie szeroko stosowaną metodą leczenia łuszczycy. Kwalifikowani są do niej chorzy z niemal wszystkimi postaciami łuszczycy zwyczajnej, szczególnie ze zmianami rozległymi lub rozsianymi, w których stosowanie preparatów miejscowych jest utrudnione lub niemożliwe, a także łuszczyca stawowa i łuszczyca krostkowa w fazie ustępowania (przeciwwskazaniem jest okres wysiewny uogólnionej łuszczycy krostkowej typu von Zumbusch). Fototerapię stosuje się przy wykorzystaniu dwóch podstawowych sposobów: naświetlania promieniami UVB, w którym stosuje się najczęściej dwa rodzaje naświetlań: pełnym spektrum UVB: 290-320 nm lub wąskim pasmem napromieniania UVB: 320 nm (SUP) oraz fotochemioterapii (PUVA). Metoda PUVA polega na zastosowaniu długich promieni UVA (320-400 nm) w połączeniu z miejscowym lub ogólnym podawaniem leków z grupy psoralenów: 8-metoksypsoralenu lub 5-metoksypsoralenu. Zabiegi PUVA stosuje się zazwyczaj 3 razy tygodniowo. Dawki promieniowania podwyższa się w zależności od typu skóry i jej reakcji na promienie UVA. W trakcie leczenia mogą wystąpić ostre objawy niepożądane w postaci nudności, wymiotów, złego samopoczucia, rumienia fototoksyczego. Do późnych objawów ubocznych zalicza się przyspieszone starzenie skóry, zwiększone ryzyko nowotworów skóry, zwłaszcza raków kolczystokomórkowych, zaćmę. Ze względu na ryzyko powstania zaćmy pod wpływem PUVA istnieje bezwzględna konieczność ochrony narządu wzroku (okulary przeciwsłoneczne) przez co najmniej 8 godzin od momentu zażycia psoralenów.

Opisane powyżej metody terapii miejscowej i fototerapii pozwalają uzyskać w większości przypadków chorych na łuszczycę o łagodnym i średnio ciężkim przebiegu różnie długo utrzymujące się remisje choroby; u pozostałych chorych niezbędne jest stosowanie leczenia ogólnego.

Metotreksat jest lekiem stosowanym od ponad 40 lat w leczeniu ciężkich postaci łuszczycy, a szczególnie łuszczycowego zapalenia stawów. Do leczenia metotreksatem mogą być także kwalifikowani chorzy z łuszczycą krostkową i rozległą łuszczycą zwyczajną oporną na inne metody leczenia. Lek podawany jest doustnie lub domięśniowo w dawkach 7,5 do 25 mg, raz w tygodniu. Głównym późnym objawem niepożądanym terapii metotreksatem jest uszkodzenie wątroby przebiegające pod postacią jej włóknienia, a nawet marskości (skumulowana dawka ryzyka metotreksatu >1,5 g). Ostre objawy uboczne terapii metotreksatem są zależne od dawki leku. Należą do nich: biegunka, krwawienia z przewodu pokarmowego, leukopenia, małopłytkowość, niedokrwistość.

Pochodne witaminy A - retinoidy – są lekami z wyboru w leczeniu uogólnionej łuszczycy krostkowej i erytrodermii łuszczycowej. Stosowane są także w leczeniu nasilonych postaci łuszczycy zwyczajnej i łuszczycy stawowej. Acitretin (neotigason), będący pochodną wcześniej stosowanego tigasonu, stosuje się w pojedynczej, dziennej dawce 25 mg do 50 mg na dobę przez 4 tygodnie, następnie w dawce zredukowanej, dobieranej indywidualnie dla każdego chorego, w zależności od reakcji klinicznej. Głównym objawem niepożądanym, ograniczającym stosowanie retinoidów u kobiet w wieku rozrodczym, jest ich teratogenne działanie. Z tego powodu zapobieganie ciąży w trakcie terapii i do 2 lat od jej zakończenia jest bezwzględnie konieczne. Ostre objawy niepożądane są zależne od dawki leku i mają odwracalny charakter. Należą do nich: suchość śluzówek jamy ustnej, nosa, spojówek, zwiększona urażalność skóry, przerzedzenie włosów, bóle mięśniowo-stawowe. U części chorych dochodzi do podwyższenia poziomu cholesterolu, trójglicerydów, transaminaz i bilirubiny. Retinoidy stosuje się również w leczeniu skojarzonym w połączeniu z terapią promieniami UVB (metoda nosi nazwę Re-SUP) oraz z fotochemioterapią – Re-PUVA.

Chorzy z ciężką łuszczycą zwyczajną i łuszczycą stawową, u których leczenie ogólne metodą PUVA, retinoidami, Re-PUVA, metotreksatem okazało się niewystarczająco skuteczne lub istnieją przeciwwskazania do stosowania tych leków, kwalifikowani są do leczenia cyklosporyną A (Sandimmun-Neoral). Jest to cykliczny polipeptyd o właściwościach immunosupresyjnych, hamujący cytokiny limfocytów T i keratynocytów. Do bezwzględnych przeciwwskazań tej terapii należy uszkodzenie funkcji nerek, nie kontrolowane nadciśnienie tętnicze krwi, ciężkie choroby wątroby, choroba nowotworowa, czynne infekcje, ciąża. Leczenie rozpoczyna się zazwyczaj od dawki 2,5 mg/kg/d i nie przekracza się 5 mg/kg/d, kontrolując co 2-4 tygodnie ciśnienie tętnicze krwi, morfologię, stężenie kreatyniny, kwasu moczowego, bilirubiny, fosfatazy alkalicznej, AST, ALT. Uszkodzenie nerek oraz nadciśnienie tętnicze stanowią dwa najważniejsze objawy niepożądane terapii cyklosporyną A. Lek może ponadto uszkadzać wątrobę, powodować bóle głowy, nudności, wymioty, parestezje, nadmierne owłosienie, przerost dziąseł oraz zwiększać ryzyko rozwoju nowotworów przy wieloletnim leczeniu.

W zapobieganiu nawrotom łuszczycy bardzo istotne jest postępowanie profilaktyczne. Polega ono na unikaniu znanych czynników zaostrzających i prowokujących wysiewy łuszczycy (stresy, niektóre leki, nadwaga) oraz zwalczaniu przewlekłych stanów zapalnych (leczenie próchniczo zmienionych zębów, chorób przyzębia, infekcji pasożytniczych, usuwanie migdałków podniebiennych przy nawracających infekcjach paciorkowcowych górnych dróg oddechowych). Zalecana jest umiarkowana ekspozycja na światło słoneczne, dieta niskokaloryczna oraz eliminacja używek, szczególnie alkoholu.


Autorka: Aneta Szczerkowska Dobosz, Adiunkt Katedry i Kliniki Chorób Skórnych i Wenerycznych AM w Gdańsku




Najpopularniejsze artykuły

Ile trwają studia medyczne w Polsce? Podpowiadamy!

Studia medyczne są marzeniem wielu młodych ludzi, ale wymagają dużego poświęcenia i wielu lat intensywnej nauki. Od etapu licencjackiego po specjalizację – każda ścieżka w medycynie ma swoje wyzwania i nagrody. W poniższym artykule omówimy dokładnie, jak długo trwają studia medyczne w Polsce, jakie są wymagania, by się na nie dostać oraz jakie możliwości kariery otwierają się po ich ukończeniu.

Ciemna strona eteru

Zabrania się sprzedaży eteru etylowego i jego mieszanin – stwierdzał artykuł 3 uchwalonej przez sejm ustawy z dnia 22 czerwca 1923 r. w przedmiocie substancji i przetworów odurzających. Nie bez kozery, gdyż, jak podawały statystyki, aż 80 proc. uczniów szkół narkotyzowało się eterem. Nauczyciele bili na alarm – używanie przez dzieci i młodzież eteru prowadzi do ich otępienia. Lekarze wołali – eteromania to zguba dla organizmu, prowadzi do degradacji umysłowej, zaburzeń neurologicznych, uszkodzenia wątroby. Księża z ambon przestrzegali – eteryzowanie się nie tylko niszczy ciało, ale i duszę, prowadząc do uzależnienia.

Najlepsze systemy opieki zdrowotnej na świecie

W jednych rankingach wygrywają europejskie systemy, w innych – zwłaszcza efektywności – dalekowschodnie tygrysy azjatyckie. Większość z tych najlepszych łączy współpłacenie za usługi przez pacjenta, zazwyczaj 30% kosztów. Opisujemy liderów. Polska zajmuje bardzo odległe miejsca w rankingach.

Diagnozowanie insulinooporności to pomylenie skutku z przyczyną

Insulinooporność początkowo wykrywano u osób chorych na cukrzycę i wcześniej opisywano ją jako wymagającą stosowania ponad 200 jednostek insuliny dziennie. Jednak ze względu na rosnącą świadomość konieczności leczenia problemów związanych z otyłością i nadwagą, w ostatnich latach wzrosło zainteresowanie tą... no właśnie – chorobą?

Testy wielogenowe pozwalają uniknąć niepotrzebnej chemioterapii

– Wiemy, że nawet do 85% pacjentek z wczesnym rakiem piersi w leczeniu uzupełniającym nie wymaga chemioterapii. Ale nie da się ich wytypować na podstawie stosowanych standardowo czynników kliniczno-patomorfologicznych. Taki test wielogenowy jak Oncotype DX pozwala nam wyłonić tę grupę – mówi onkolog, prof. Renata Duchnowska.

Onkologia – organizacja, dostępność, terapie

Jak usprawnić profilaktykę raka piersi, opiekę nad chorymi i dostęp do innowacyjnych terapii? – zastanawiali się eksperci 4 września br. podczas Forum Ekonomicznego w Karpaczu.

Czy NFZ może zbankrutować?

Formalnie absolutnie nie, publiczny płatnik zbankrutować nie może. Fundusz bez wątpienia znalazł się w poważnych kłopotach. Jest jednak jedna dobra wiadomość: nareszcie mówi się o tym otwarcie.

10 000 kroków dziennie? To mit!

Odkąd pamiętam, 10 000 kroków było złotym standardem chodzenia. To jest to, do czego powinniśmy dążyć każdego dnia, aby osiągnąć (rzekomo) optymalny poziom zdrowia. Stało się to domyślnym celem większości naszych monitorów kroków i (czasami nieosiągalną) linią mety naszych dni. I chociaż wszyscy wspólnie zdecydowaliśmy, że 10 000 to idealna dzienna liczba do osiągnięcia, to skąd się ona w ogóle wzięła? Kto zdecydował, że jest to liczba, do której powinniśmy dążyć? A co ważniejsze, czy jest to mit, czy naprawdę potrzebujemy 10 000 kroków dziennie, aby osiągnąć zdrowie i dobre samopoczucie?

Leki, patenty i przymusowe licencje

W nowych przepisach przygotowanych przez Komisję Europejską zaproponowano wydłużenie monopolu lekom, które odpowiedzą na najpilniejsze potrzeby zdrowotne. Ma to zachęcić firmy farmaceutyczne do ich produkcji. Jednocześnie Komisja proponuje wprowadzenie przymusowego udzielenia licencji innej firmie na produkcję chronionego leku, jeśli posiadacz patentu nie będzie w stanie dostarczyć go w odpowiedniej ilości w sytuacjach kryzysowych.

Zdrowa tarczyca, czyli wszystko, co powinniśmy wiedzieć o goitrogenach

Z dr. n. med. Markiem Derkaczem, specjalistą chorób wewnętrznych, diabetologiem oraz endokrynologiem, wieloletnim pracownikiem Kliniki Endokrynologii, a wcześniej Kliniki Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Medycznego w Lublinie rozmawia Antoni Król.

Kamica żółciowa – przyczyny, objawy i leczenie

Kamica żółciowa to schorzenie, które dotyka około 20% populacji. Jest to najczęstsza przyczyna hospitalizacji związanych z układem pokarmowym. Charakteryzuje się występowaniem złogów w pęcherzyku żółciowym lub drogach żółciowych. Niektórzy pacjenci nie doświadczają żadnych objawów, inni cierpią z powodu ataku kolki żółciowej i innych powikłań.

Osteotomia okołopanewkowa sposobem Ganza zamiast endoprotezy

Dysplazja biodra to najczęstsza wada wrodzona narządu ruchu. W Polsce na sto urodzonych dzieci ma ją czworo. W Uniwersyteckim Szpitalu Dziecięcym pod kierownictwem dr. Jarosława Felusia przeprowadzane są operacje, które likwidują ból i kupują pacjentom z tą wadą czas, odsuwając konieczność wymiany stawu biodrowego na endoprotezę.

Soczewki dla astygmatyków – jak działają i jak je dopasować?

Astygmatyzm to jedna z najczęstszych wad wzroku, która może znacząco wpływać na jakość widzenia. Na szczęście nowoczesne rozwiązania optyczne, takie jak soczewki toryczne, pozwalają skutecznie korygować tę wadę. Jak działają soczewki dla astygmatyków i na co zwrócić uwagę podczas ich wyboru? Oto wszystko, co warto wiedzieć na ten temat.

Dobra polisa na życie — na co zwrócić uwagę?

Ubezpieczenie na życie to zabezpieczenie finansowe w trudnych chwilach. Zapewnia wsparcie w przypadku nieszczęśliwego wypadku lub śmierci ubezpieczonego. Aby polisa dobrze spełniała swoją funkcję i gwarantowała pomoc, niezbędne jest gruntowne sprawdzenie jej warunków. Jeśli chcesz wiedzieć, na czym dokładnie powinieneś się skupić — przeczytaj ten tekst!

Zdrowie dzieci i młodzieży – czy potrzebna jest nowa strategia?

To jedno z pytań, na które starali się znaleźć odpowiedź eksperci biorący udział w II Kongresie Zdrowia Dzieci i Młodzieży, jaki odbył się 29 sierpnia w Warszawie. Odpowiedź jest, w sumie, prosta: potrzebujemy strategii z realnymi narzędziami jej wdrażania.

Jakie badania profilaktyczne są zalecane po 40. roku życia?

Po 40. roku życia wzrasta ryzyka wielu chorób przewlekłych. Badania profilaktyczne pozwalają wykryć wczesne symptomy chorób, które często rozwijają się bezobjawowo. Profilaktyka zdrowotna po 40. roku życia koncentruje się przede wszystkim na wykryciu chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów, cukrzycy oraz innych problemów zdrowotnych związanych ze starzeniem się organizmu.




bot