Życie to kwestia sporna

Jak w dzisiejszym świecie zdefiniować pojęcie „szacunek dla życia”? Kto jest właścicielem życia i kto decyduje o tym, czy ma dalej trwać? Czy człowiek ma prawo do decydowania, kiedy chce odejść z tego świata? Czy religia chrześcijańska ogranicza decyzyjność człowieka? – pyta prof. Tadeusza Bartosia Iwona Schymalla.

Jak we współczesnym świecie można zdefiniować pojęcie „szacunek dla życia”?

– Pojęcie to sprowadza człowieka do istoty biologicznej, a tego lepiej unikać. Zastąpiłbym je pojęciem szacunku dla godności człowieka. To bardziej adekwatne. Życie to przecież także życie mrówek.



Można manipulować tym pojęciem?

– Nie użyłbym słowa manipulacja. Gdy mówimy o życiu, że jest najwyższą wartością, nie mówimy prawdy, bo życie nie jest najważniejszą wartością w katolicyzmie, skoro oddanie życia za przyjaciół jest wartością wyższą.

Czy więc odniesieniem powinna być Powszechna Deklaracja Praw Człowieka?

– Ta deklaracja formułuje podstawy cywilizacyjne dla Zachodu wypracowane po II wojnie światowej. W naszej cywilizacji jest ona aksjologicznym fundamentem. To cała lista ludzkich praw. Do życia, wykształcenia, zmiany miejsca zamieszkania itd.

Czy także prawo do odebrania sobie życia?

– Powszechna Deklaracja Praw Człowieka to opis wartości, co do których nie ma wątpliwości. Nie ma tam takich bardzo spornych kwestii. Wyraża te wartości, które przez sygnatariuszy uznane zostały za podstawę tego, co chcemy budować w państwie demokratycznym. Idzie o to, by można było chronić jednostkę przed omnipotencją władzy czy systemów politycznych. Stawia dobro jednostki przed dobrem instytucji, wolność słowa przed ochroną praw władzy, korporacji itp.

A jednak pojawia się wiele nowych, kontrowersyjnych kwestii, jak choćby to, czy mamy prawo do decydowania, kiedy chcemy odejść z tego świata.

– Tę kwestię postawili już stoicy. Pisali o tym Marek Aureliusz i Seneka. Ten ostatni powiedział: „Porta semper aperta est” (drzwi są zawsze otwarte). Każdy z nas dokonuje wyboru zgodnie z rozumem. Stoik nie ulega namiętnościom. Jego celem jest właśnie życie rozumne, a więc zgodne z naturą. Ta rozumność musi dotyczyć również końca tego życia. Przychodzi taki moment, powiadają stoicy, kiedy życie w cierpieniu, w starości, sprawia, że bardziej zgodna z naturą jest śmierć aniżeli dalsze życie. Człowiek ma prawo dysponować sobą, nie inni, nie lekarze, nie rodzina. Stoicy w ten sposób dawali odpowiedź na pytanie o autonomię człowieka.

Czy to był początek dzisiejszej liberalnej postawy wobec śmierci?

– Przywołam Johna St. Milla, ojca współczesnego liberalizmu, według którego jedynym ograniczeniem dla człowieka w podejmowaniu decyzji jest niekrzywdzenie innego człowieka. Zgodnie z jego filozofią każdy ma prawo nawet do szkodzenia sobie. Tak jest lepiej, by chronić wolność. Są sytuacje, kiedy państwo i religia chcą wyjąć całe sfery życia spod naszej decyzji. Wygoda władzy oznacza zawsze ograniczanie praw i wolności obywatelskich.

Czy religia chrześcijańska także ogranicza decyzyjność człowieka?

– Do niedawna systemy etyczne w naszym świecie podlegały religii chrześcijańskiej. Stopniowo obywatele i państwa się emancypują i religie mają coraz mniej do powiedzenia. To rodziło i rodzi szereg napięć. Liberalizm mówi: „ja jestem właścicielem mojego życia, mam na nie wpływ, mogę o nim decydować”. Religia chrześcijańska: „twoje życie nie należy do ciebie, to Bóg ma prawo decydować, on jest właścicielem twojego życia”. Analogicznie rzecz ma się w stosunku do np. antykoncepcji. Duchowni katoliccy opisują dopuszczalne formy zapłodnienia. Proces poczynania nowego życia należy do porządku ustalonego przez Boga, nie do człowieka. A więc mamy wyprowadzenie władzy nad swoim życiem na zewnątrz.

Etyka katolicka jest drobiazgowo precyzyjna, ciągle analizuje jaki akt wykonuję w danym momencie: czy jest on grzechem, czy nie jest. Stąd pozbawienie pożycia seksualnego płodności jest potępiane, bo to aktywne działanie, natomiast tzw. kalendarzyk, podpięcie się pod „rytm płodności”, nie zawiera wprost tego czynnego aktu pozbawienia płodności, więc jest dopuszczalne. Strasznie to przekombinowane.

Czy takie podejście nie jest zakłamaniem?

– To typ etyki, którą można by nazwać ochroną własnej doskonałości moralnej. Bardzo egocentryczne zapatrzenie w siebie, w czystość własnej duszy. Etyka katolicka jest obsesyjnie szczegółowa, nerwicogenna w ciągłym rozważaniu: czy to jest już grzech, czy jeszcze nie jest.

Jakie jest Pana zdanie na temat testamentu życia?

– To jedna z form realizacji prawa do decydowania osoby ludzkiej o tym, jak chce zakończyć swoje życie. Człowiek przewlekle chory i cierpiący dostaje się w ręce lekarzy i przestaje mieć prawo głosu. A lekarze, jak wszyscy, działają zgodnie z zasadą ergonomii – im mniej wysiłku, tym lepiej, załatwić sprawę szybko i przejść do następnej. By decydować o sobie, trzeba mieć możliwość uprzedniego wyrażenia woli, by na przykład nie stosować uporczywej terapii podtrzymującej życie. Lepiej, żeby pacjent o tym decydował, a nie lekarz czy rodzina.

Czy jesteśmy dziś w Polsce gotowi do dyskusji na temat eutanazji?

– De facto eutanazję stosuje się dzisiaj w Polsce. nie lecząc albo zaniedbując leczenie chorych w podeszłym wieku. Ciekawym przykładem są tutaj hospicja, gdzie leczy się przewlekły ból. Podawanie środków znieczulających codziennie, systematycznie, powoduje, że chorzy terminalnie umierają także z powodu podawania tych środków. Faktycznie jest to eutanazja. Etycy katoliccy póki co się nie sprzeciwiają, dla nich bowiem nieetyczne byłoby podanie jednorazowo dawki śmiertelnej, rozłożenie jej w czasie bardziej rozmywa odpowiedzialność i można zachować swoje „czyste serduszko”.

W przypadku eutanazji kluczową kwestią jest wzięcie odpowiedzialności – tego się boją ludzie, uciekają przed przyjęciem na siebie ciężaru decyzji. Taki moment widzimy w filmie Hanekego „Miłość”. Twórca pokazuje niezwykle dosadnie ważny moment etyczny, kiedy starszy człowiek, mąż umierającej żony, nie ucieka przed odpowiedzialnością za kres jej życia. To oczywiście jest dramat, forma artystyczna, a nie instrukcja postępowania.

Czy nie jest tak, że dyskusja w Polsce na temat eutanazji jest trudna, bo boimy się śmierci, nie chcemy o niej myśleć?

– Nie chcemy regulować prawnie problemu, bo uciekamy od niego. Nikt z nas nie chce dziś myśleć o agonii naszych najbliższych, kiedy mamy 50 czy 60 lat. Tym bardziej nie chcemy myśleć o tym, że być może będziemy musieli decydować o ich życiu lub śmierci. To bez wątpienia infantylizacja, spychanie problemu.

Bardzo silnym archetypem rządzącym człowiekiem jest archetyp czystości i brudu. Wolimy, żeby „służby do spraw oczyszczania” zajmowały się za nas trudnymi problemami: chorobami, starością, cierpieniem. Myślę, że uczciwa postawa to stanąć odważnie wobec problemu i nie zrzucać odpowiedzialności na innych.

Jakie jest Pana stanowisko w kwestii in vitro?

– To najbardziej komiczna, a raczej tragikomiczna z sytuacji. W tej chwili w Polsce można krzyżować wszystko ze wszystkim. Mamy najbardziej liberalne prawo w kwestii in vitro, bo nie mamy żadnego prawa. A co najsmutniejsze, nikomu to nie przeszkadza i nie ma żadnej woli, aby tę sytuację uregulować.

Rozmawiamy o cierpieniu, o prawie decydowania o swoim losie w sytuacjach choroby. Jak odbierał Pan cierpienie Jana Pawła II, które odbywało się na oczach całego świata?

– Było trochę szyderczych komentarzy. Niektórzy mówili, że nawet w cierpieniu i chorobie JPII jest jak „super star”. Takie jest ryzyko: wszystko, co staje się publiczne, wystawia się na całe spektrum komentarzy. Można więc patrzeć z różnych stron. Jest też takie spojrzenie: ci, co nie widzieli cierpiącego człowieka, zobaczyli go; ci, co nie znali choroby Parkinsona, poznali ją; ci, co nie widzieli umierającego człowieka, zobaczyli to. To mogła być pewna lekcja. Niewątpliwie JPII także w swoim umieraniu był... oryginalny – to oczywiście złe słowo, ale chodzi o myśl: jego publiczny wizerunek był także wtedy niestandardowy.

Dużo rozmawialiśmy na temat liberalnej postawy, o tym, że każdy człowiek może decydować o swoim losie. W ostatnich dniach jedna z takich „liberalnych” decyzji zaskoczyła cały świat: decyzja o abdykacji papieża Benedykta XVI.

– Decyzja była zaskakująca. Jest w tym pewien paradoks. Benedykt XVI skorzystał z wolności, zdecydował o sobie. Tymczasem jako współpracownik JPII i jako papież nie dawał innym prawa do decydowania o sobie, był twórcą systemu radykalnego podporządkowania duchownych (teologów), którzy nie mogli mówić nic, co by się nie spodobało władzom kościelnym. To preferowało najgorsze postawy uniżenia i lizusostwa. Duchowni, pomimo zmian w kulturze, dalej pozostają pozbawieni prawa do decydowania o własnym życiu w istotnych jego wymiarach. O losie księdza decyduje hierarchia. To niszczące dla psychiki, degradujące, poniżające i pozbawiające twórczej postawy wobec życia.

A odchodząc na chwilę od Kościoła: sądzę, że my, Polacy, też jesteśmy społecznością, gdzie dominuje postawa autorytarna, narzucanie innym określonych sposobów myślenia i działania. To charakterystyczne dla państw postsowieckich, a także dla nieprzepracowanej kultury chłopskiej, która u nas dominuje. Dzieci w domu i w szkole słyszą ciągle, co mają robić, co mają czuć, co myśleć. Brak przestrzeni wolności. Nasza kultura dopiero rozpoczyna proces upodmiotawiania się jednostki, przez jej aktywność, tworzenie nowych rzeczy itd. Dopiero uczymy się, że od siły budowania relacji, grup nacisku, grup wsparcia, zależy jakość naszego życia.

Tymczasem w Europie ten proces trwa już od kilkuset lat. Gigantyczny wysiłek wielu pokoleń zmienił zastane, feudalne, pasywne i pogodzone z nędzą porządki społeczne. Dokonano wielkiej pracy, której nie potrafi my dostrzec i docenić. Przed nami jeszcze długa droga.

Najpopularniejsze artykuły