Zmiany skórne po kontakcie z roślinami

Barbara Dziewulska

W Europie Północnej najczęstszą przyczyną występowania zmian skórnych spowodowanych kontaktem z roślinami jest Primula obconica. Około 3% kobiet jest uczulonych na tę roślinę, co potwierdzono testami skórnymi. Do innych roślin wywołujących odczyny skórne, a występujących na całym świecie, należy rodzina sumaka jadowitego (gatunek Rhus) oraz przedstawiciele rodziny Compositae, w tym głównie chryzantemy, narcyzy i tulipany.


Fot. Thinkstock

Ogrodnicy amatorzy mogą być uczuleni na rośliny hodowane zarówno w domu, jak i w ogrodzie. Zawodowo ryzykiem odczynów skórnych obciążeni są ogrodnicy, kwiaciarze, pracownicy zakładów pogrzebowych, dekoratorzy.

Wyprysk z podrażnienia może się rozwijać zarówno na podłożu uszkodzeń mechanicznych, jak i chemicznych. Występuje dość często, początkowo o objawach niezbyt nasilonych, nasila się po kolejnych ekspozycjach aż do ostrego, kontaktowego zapalenia skóry. Mechaniczne drażnienie skóry przez łodygi i liście pomidorów, pokryte drobnymi włoskami, prowadzi do uczucia drażnienia, pieczenia, świądu, parestezji. Podobne działanie mają liście i łodygi ogórka czy młodej rzodkiewki. Silne działanie drażniące wywołuje chmiel zwyczajny (Connabaceae). Kaktusy, np. opuncja, drażniąc skórę drobnymi kolcami, mogą prowadzić do wystąpienia rozległej, swędzącej osutki grudkowej. Nadżerkowe zapalenie skóry mogą wywołać liczne kolce krzewu Fromontodendron.

Wiele roślin zawiera drażniący sok lub mlecz. Wśród przedstawicieli rodziny Euphorbiaceae (rodzina wilczomleczy) jest wiele gatunków o silnych właściwościach drażniących. Rośliny te uwalniają soki zawierające estry wielowodorotlenkowego alkoholu tigliainowego, które mogą powodować oparzenia chemiczne i ostry odczyn z podrażnienia, naśladujący alergiczne, kontaktowe zapalenie skóry. Niektóre rośliny, mają kolce lub włoski, które po uszkodzeniu, wydzielają związki toksyczne. Urtica, powszechnie znana jako pokrzywa, zawiera histaminy, acetylocholiny i inne mediatory prowadzące do powstania bąbli pokrzywkowych. Kryształy o działaniu drażniącym, do których zalicza się szczawiany, są główną przyczyną zapalenia skóry występującego na opuszkach palców u plantatorów cebulek roślin. Owoce cytrusowe powodują z kolei częste występowanie zmian zapalnych skóry wokół ust, szczególnie u dzieci. Także inne warzywa i owoce mogą prowadzić do występowania rozległych zmian o charakterze odczynów z podrażnienia, za które odpowiedzialne są substancje chemiczne.

Reakcje alergiczne wywołane roślinami mogą być natychmiastowe (odpowiedź typu I) lub opóźnione (odpowiedż typu IV).

Reakcja nadwrażliwości typu natychmiastowego kojarzy się często z atopią, przebiega w postaci pokrzywki, obrzęku naczynioruchowego, wstrząsu anafilaktycznego. Reakcje tego typu są spowodowane związkami pochodzenia roślinnego, zawartymi w artykułach spożywczych lub będących składnikami kosmetyków. Ogrodnicy rzadko są narażeni na ryzyko wystąpienia tej reakcji, ale u osobników atopowych może dochodzić do zaostrzenia zmian wypryskowych po ekspozycji na trawy. Do roślin ozdobnych oraz używanych w gospodarstwie domowym, mogących prowadzić do rozwoju reakcji nadwrażliwości typu natychmiastowego, należą Verbena hybrids i kulisty karczoch (Cynara scolimus). Do nadwrażliwości krzyżowej dochodzi pomiędzy spokrewnionymi gatunkami owoców liczi i mango lub między gatunkami nie spokrewnionymi, takimi jak arbuz i pyłki traw lub jabłka i pyłki brzozy.

Duży problem społeczny stanowi alergia typu reakcji natychmiastowej na preparaty gumowe. Alergenami w tych produktach są białka powierzchniowe, które są niedostatecznie wyekstrahowane z surowca pochodzącego z drzew tropikalnych – Havea brasiliensis. U osób uczulonych na gumę może dochodzić do wystąpienia reakcji krzyżowych na owoce, tj. banany czy jabłka.

Spożycie surowców roślinnych może prowadzić do wystąpienia zmian pokrzywkowych.

Alergia na orzechy, szczególnie na orzeszki ziemne, jest najczęstszą przyczyną śmiertelnych odczynów anafilaktycznych, spowodowanych spożywaniem pokarmów. Występowanie tego rodzaju alergii stale się zwiększa, co może odzwierciedlać ogólną tendencję zwiększonego występowania atopii w populacji lub też zwiększonej ekspozycji niemowląt na alergeny orzeszków ziemnych.

Reakcje nadwrażliwości typu pierwszego mogą prowadzić do nasilenia zmian wypryskowych, szczególnie u osób stykających się z żywnością (zawodowe białkowe zapalenie skóry). Donoszono, że marynaty ogórkowe oraz truskawki są przyczyną pokrzywki.

Reakcja elergiczna typu czwartego powstaje w postaci osutki w kilka godzin lub dni po kontakcie z rośliną, w miejscu ekspozycji. Do głównych roślin uczulających należą gatunki Rhus, np. sumak jadowity, pierwiosnek cieplarniany (Primula obconica), przedstawiciele rodziny stokrotek (Compositae), bluszcz (Hedera helix), astroemeria, cebulki oraz drzewa iglaste. Primula obconica wywołuje charakterystyczną osutkę w kształcie prążków zlokalizowanych w obrębie powierzchni zgięciowych przedramion i rąk. Rośliny z rodziny Compositae mogą prowadzić do zapalenia skóry twarzy, co jest spowodowane kontaktem z ich cząsteczkami unoszącymi się w powietrzu. Bluszcz angielski (Hedera helix) powoduje powstanie reakcji obrzękowych o zabarwieniu żywoczerwonym. Jego cebulki mogą wywoływać odczyny alergiczne lub podrażnienie prowadzące do powstania bolesnych pęknięć naskórka na opuszkach palców. Do uczulenia może dojść również w wyniku kontaktu z wyciągami leczniczych środków ziołowych, jak łopian lekarski (Arctium lappa) czy składników rumianku (Chamaemelum nobile) i Matricariae recutita. Spożycie Tanaccum parthenium (złocień – maruna) doprowadza do powstania zapalenia skóry u osób uczulonych. Spokrewnione z rodziną Compositae – Lauraccae, Magnoliaceae, Jubulaccae mogą powodować takie same reakcje ze strony skóry. Gatunki Rhus (Toxicodendron) są główną przyczyną występowania alergicznego zapalenia skóry, szczególnie w USA, gdzie jest ona bardzo często spotykana. Do innych przedstawicieli sumaka jadowitego, wywołujących alergiczne stany zapalne skóry, należą orzechy nerkowca (Anocardium occidentale), badulla (Senecarpus coriaccae) na subkontynencie indyjskim, jak również Rhus verniciflua i Rhus succedaneum w Nowej Zelandii. Hedera helix zawiera alergizujące farkarinole.

Primina jest głównym alergenem pierwiosnka (Primula obconica) powodującym alergiczne zapalenie skóry. Olej drzewa herbacianego, uzyskany z Malaleuca artelnifolia, używany w leczeniu trądzika może powodować wystąpienie alergicznego zapalenia skóry. Ponieważ coraz więcej ukazuje się na rynku preparatów ziołowych, coraz więcej wykrywa się nowych alergenów.

Ciekawostką jest przypadek osoby uczulonej na nikiel, u której objawy zapalenia skóry wystąpiły po kontakcie z rośliną wodną zawierającą wysokie stężenie tego metalu.

Objawy kliniczne

Reakcje typu natychmiastowego to pokrzywki z typowymi bąblami, objawami obrzęku naczynioruchowego. W celu wykrycia alergenów wykonuje się testy aplikacyjne i płatkowe.

Obraz choroby wywołany reakcją typu czwartego jest zmienny, ale zwykle zajęta jest skóra rąk i przedramion, twarzy i zewnętrznych narządów płciowych. Pokrzywka rzadko występuje na powiekach. Zmiany mają charakter pęcherzykowy. Mogą występować tylko na skórze rąk, z ogniskami nadmiernego rogowacenia, z pęknięciami na opuszkach palców i hyperkeratozą podpaznokciową. Mogą przypominać również fotodermatozy, kiedy ograniczone są do powierzchni skóry poddanej działaniu światła. Tu alergeny ustala się przez testy płatkowe.

Leczenie

Dużą rolę odgrywa postępowanie zapobiegawcze. Używanie rękawiczek nitrylowych znacznie zmniejsza ekspozycję na alergeny roślinne, przy tym rośliny o właściwościach alergizujących powinny mieć specjalne oznakowanie, jako potencjalnie niebezpieczne.

Ostre wysiewy zmian skórnych wymagają stosowania silnych miejscowych leków kortykosterydowych. Ogólnie stosuje się leki antyhistaminowe lub leki kortykosterydowe pod ścisłą kontrolą.

Połączenie reakcji na zewnątrzpochodne substancje światłouczulające z działaniem światła wywołuje odczyny fototoksyczne i fotoalergiczne. Związki światłouczulające mogą być zawarte w kosmetykach, lekach i roślinach. Zakłada się, że odczyny fototoksyczne mogą być wywołane przez wszystkie substancje o działaniu światłouczulającym.

Najpopularniejsze są opóźnione reakcje fototoksyczne w postaci długotrwałych przebarwień, powstałe w wyniku działania psoralenów zawartych w roślinach (phytophotodermatitis). Kliniczne zmiany chorobowe mają charakter wyprysku i są umiejscowione w okolicach odsłoniętych części ciała. Czasami przypominają oparzenie II stopnia ograniczone do miejsca ekspozycji. Takie rośliny, jak z rodziny Umbelliferae, Rutaceae, Moraceae syntetyzują psoraleny lub linijne furokumaryny, aby chronić się przed zakażeniem grzybiczym. Związki te wiążą się z DNA komórek ssaków, prowadząc do rozerwania spirali DNA po ekspozycji na długie fale promieniowania ultrafioletowego. Zjawisko to prowadzi do wystąpienia bolesnej, linijnie ułożonej, pęcherzykowej, a często pęcherzowej osutki, która ustępując pozostawia szarobrunatne przebarwienia skóry. Reakcje fototoksyczne są najczęstszymi zmianami skórnymi powstającymi po ekspozycji na rośliny. Obserwuje się je szczególnie u dzieci. Zwykle dochodzi do ich rozwoju wczesnym latem, gdy odsłania się partie skóry dotąd zakryte.

W dużym odsetku odczyny fototoksyczne powstają po spożyciu lub bezpośrednim kontakcie z roślinami baldaszkowatymi. Do nich należą między innymi pasternak, koper, seler, arcydzięgiel, barszcz zwyczajny, marchew, osty, ruta, dziurawiec, sumak.

Przebarwienia linijne (dermatitis pratensis bullosa striata) mogą wywołać ziemowitki. Do innych roślin powodujących odczyny skórne w kontakcie z ultrafioletem należą: arnika, karczoch, chryzantema, mniszek lekarski, cykoria, sałata, nagietki, słoneczniki.

Najlepszym postępowaniem terapeutycznym jest, jak zwykle, zapobieganie. Preparaty chroniące przed UVA zapobiegają także występowaniu odczynów fototoksycznych.

Lek. med. Barbara Dziewulska, zastępca ordynatora Oddziału Dermatologicznego w Stołecznym Szpitalu Dermatologicznym im. św. Łazarza w Warszawie

Najpopularniejsze artykuły