Służba Zdrowia - strona główna
SZ nr 9–16/2020
z 20 lutego 2020 r.


>>> Wyszukiwarka leków refundowanych


Edukacja zdrowotna w polskiej szkole

Oliwia Tarasewicz-Gryt

Edukacja zdrowotna ma trafić do szkół. Aby faktycznie zapobiegać chorobom, powinna spełniać szereg warunków, inaczej będzie tylko pozornym ruchem.



Chłopiec jabłka
Fot. Thinkstock

Potrzeba edukacji zdrowotnej została zapisana w Narodowej Strategii Onkologicznej. To nie tylko element profilaktyki nowotworowej – w 2014 roku o takie lekcje apelowało Polskie Towarzystwo Kardiologiczne. Włączenie nowego przedmiotu do szkolnego programu postulowała także Najwyższa Izba Kontroli oraz eksperci zaproszeni do udziału w ministerialnej debacie „Wspólnie dla zdrowia”. Naukę o zdrowiu polska szkoła traktuje dziś marginalnie, tymczasem mądrze zaprojektowane i opracowane scenariusze lekcji pozwolą na wprowadzenie do programu ciekawych zajęć, których efekty ocenimy po latach.

MEN uznało, że nie trzeba wprowadzać dodatkowego przedmiotu, ponieważ treści dotyczące wiedzy o zdrowiu są zawarte w obecnej podstawie programowej. Faktycznie, część treści programowych realizują programy lekcji z edukacji dla bezpieczeństwa, część znajdziemy w programie biologii i wychowania fizycznego. Takich treści w programie będzie od przyszłego roku więcej – zapewnił wiceminister zdrowia Sławomir Gadowski.

Dalsze wyjaśnienia MEN jednak nie napawają optymizmem, jeśli chodzi o efekty włączenia treści prozdrowotnych do innych przedmiotów. W szkole główny nacisk kładzie się na wiedzę, a profilaktyka opiera się przecież na określonych zachowaniach i postawach. Młodzi ludzie muszą się uczyć, jak wiedzę praktycznie wykorzystać i mieć przestrzeń do tego, by kształtować prozdrowotne postawy. Tworzenie odrębnego przedmiotu nie jest, być może, konieczne, ale powinny powstać narzędzia, które wesprą szkoły w kształtowaniu prozdrowotnych nawyków u uczniów i ich rodziców (a także u nauczycieli).

Chodzi o włączenie jak najwięcej środowisk w realizację tego projektu, zadbanie o dobre zrozumienie celów, stworzenie warunków do uczenia prozdrowotnych postaw w praktyce i opracowanie treści w atrakcyjny, angażujący dzieci i młodzież sposób.


Wiedza to za mało


Ministerstwo Edukacji tłumaczy, że już w tej chwili uczeń po podstawówce wymienia wartości odżywcze produktów żywnościowych, ma świadomość znaczenia odpowiedniej diety dla utrzymania zdrowia, zna konsekwencje nadmiernego spożycia przetworzonej żywności i wyjaśnia znaczenie ruchu w procesie utrzymania zdrowia. To efekty dające się zweryfikować w testach i jednocześnie niewiele znaczące, jeśli chodzi o zdrowe nawyki. Tymczasem dane WHO wskazują, że w ciągu ostatnich 20 lat w Polsce potroiła się liczba dzieci z nadwagą, a polskie 11-latki są w czołówce najbardziej otyłych nastolatków na świecie. Ponad 18 proc. 11–12-latków ma nadwagę. Wiedza zatem niczego nie zmienia.

Istnieją w podstawie programowej cele kształcenia dotyczące konkretnych zachowań, jak ograniczanie spożywania posiłków o niskich wartościach odżywczych i niezdrowych, ale nauczyciel nie jest w stanie sprawdzić, co jada uczeń i jego rodzina, więc realizacja tych celów jest absolutnie niemożliwa do zweryfikowania w szkole. Mało tego – gdyby szkoła zaczęła wymagać od uczniów przestrzegania zasad, mogłoby się to nie spotkać ze zrozumieniem ani rodzin uczniów, ani samych nauczycieli niemających narzędzi do kontroli. Wystarczy sobie przypomnieć efekty ustawy o szkolnych sklepikach. Nadal przeważają w nich słodycze, a sprawa nabrała rangi politycznej. Dodatkowo wielu nauczycieli sabotuje prozdrowotne założenia, prowadząc na szkolnych wycieczkach swoje klasy do fast foodów.


Co dziecko musi wiedzieć
o systemie?


Rzecznik Praw Pacjenta podkreśla, że obowiązujące dziś elementy edukacji zdrowotnej są niewystarczające. W jego opinii uczniowie powinni się uczyć nie tylko dbać o swój organizm, ale też pomagać osobom przewlekle chorym (w podstawowym zakresie), wiedzieć, jak reagować w razie zachorowania i udzielać pierwszej pomocy. Mieliby też poznać podstawy zasad odżywiania i metody redukcji stresu i nauczyć się dostrzegać efekty działań profilaktycznych i znaczenie sportu. Edukacja obejmować powinna także wiedzę o szczepieniach ochronnych oraz o zalecanych badaniach niezbędnych dla danej grupy wiekowej.

Wątpliwości budzi druga grupa proponowanych przez RPP tematów, dotyczących organizacji systemu. Obejmują naukę pojęć z obszaru prawa ochrony zdrowia (pacjent, produkt leczniczy, suplement diety, kosmetyk) oraz praw i obowiązków pacjenta, a także podstaw organizacji systemu ochrony zdrowia. Uzasadnione byłoby opracowanie tych tematów raczej dla rodziców, niż dla dzieci na etapie wczesnoszkolnym, a nawet w szkole ponadpodstawowej, gdzie nadal rodzic decyduje o leczeniu. Dziecko uczy się poprzez naśladowanie i praktykę, a nie pochłanianie wiedzy, zatem świadomy rodzic kształtuje umiejętność poruszania się w systemie znacznie skuteczniej niż szkoła.

Jak uczyć o systemie, pokazuje amerykański projekt Kids Health, stworzony przez organizację non profit Nemours. To kompleksowy program do zastosowania na każdym etapie edukacyjnym. Autorzy podzielili treści programowe na trzy grupy – dla dzieci, rodziców i nauczycieli, dostarczając każdej z grup zarówno wiedzę, jak i narzędzia, wraz z gotowymi do wydruku kartami pracy, kilkuminutowymi filmikami, quizami online i kartkówkami z kluczem. Przekaz i materiały są dostosowane do potrzeb każdej z grup i przyjazne dla nauczycieli, którzy doceniają gotowe narzędzia. Materiały zawierają zabawnie opracowane informacje o funkcjach ciała, podróż po wszystkich organach wraz z postaciami stworzonymi specjalnie na potrzeby tego programu. Informacje o systemie zawarte są w części dla rodziców i obejmują m.in. informacje na temat: elektronicznych rejestrów zdrowia, planowania finansowania dzieci ze specjalnymi potrzebami, kupna ubezpieczenia zdrowotnego, dbania o siebie i zdrowia psychicznego dzieci.


Aby nauka nie poszła w las


Kształcenie opiera się na trzech filarach – wiedzy, umiejętnościach i postawie.

Jeśli chodzi o ten pierwszy komponent, polska szkoła jest wręcz przeładowana informacjami. Dowodzą tego m.in. testy PISA, w których uczniowie z Polski zajmują bardzo wysoką lokatę. Wiedza jest przekazywana w sposób encyklopedyczny i w taki sam sposób weryfikowana – za pomocą testów. Znajdziemy w szkolnych podręcznikach informacje na temat ciała, procesów chemicznych, biologii, fizjologii czy anatomii, jednak rzadko ta wiedza prowadzi do jakichkolwiek konkluzji – np. kiedy jest mowa o mięśniach i kościach, nie pojawia się informacja, w jaki sposób wysiłek fizyczny i aktywny tryb życia wpływa na kondycję tych tkanek wraz z wiekiem.

W efekcie uczeń nie widzi odniesienia do swojego życia i większość informacji zapomina. Umiejętności można nabyć wyłącznie za pomocą praktycznej nauki, a pomaga w tym odpowiednia postawa. Aby wiedza mogła zostać wykorzystana w praktyce, należy zadbać o kształtowanie nawyków i odpowiednią motywację. Ważne jest też, by przekazywane treści były atrakcyjne – najlepsze są krótkie filmiki wraz z quizami do weryfikacji efektów kształcenia. Nie trzeba ich tworzyć od nowa, można wykorzystać istniejące – np. na platformie edukacyjnej ED Ted. Starszym pomogłaby także mobilizująca do dbania o siebie aplikacja na smartfon.

Dla młodych ludzi ważna jest też możliwość obserwowania efektów zmiany stylu życia i szybka informacja zwrotna. Demotywują ich efekty rozciągnięte w czasie. W przypadku młodzieży uprawiającej sport jest to oczywiste i dzieje się w sposób naturalny, kiedy poprawiają swoje osiągnięcia. W innych grupach wymaga to podjęcia dodatkowych starań, jak organizowanie szkolnych konkursów wymagających zaangażowania, gier i wszystkiego, co w świetle dowodów naukowych angażuje rozwijający się mózg i kształtuje nawyki. Warto pamiętać, że proces ten jest najbardziej intensywny do 17. roku życia, ponieważ wówczas kształtują się połączenia nerwowe w mózgu. Te, które są używane podczas najczęściej wykonywanych czynności, wzmacniają się, niepotrzebne – zanikają.


Konieczne stworzenie warunków


Szkoła powinna też rozwijać kulturę aktywnego spędzania wolnego czasu, proponując aktywność fizyczną zarówno na lekcjach wf., jak i po nich, doceniając najmniejsze nawet osiągnięcia sportowe (by sport nie był traktowany jako aktywność zarezerwowana jedynie dla dzieci sportowo uzdolnionych, o odpowiednich warunkach fizycznych), czy tworząc wewnątrzszkolne rywalizacje sportowe. Ważne są restrykcje, jeśli chodzi o zwolnienia z lekcji wf. i uświadamianie rodzicom znaczenia ruchu. Tymczasem w zwykłej polskiej szkole na sport w ramach SKS po likwidacji tzw. godzin karcianych często nie ma czasu. Rzadko organizuje się wycieczki krajoznawcze – nie do muzeum czy parku rozrywki, a np. do lasu. Rodzicom pozostają płatne zajęcia dodatkowe. Jeśli sami spędzają wolny czas przed telewizorem – trudno, by dla ich dziecka ruch był priorytetem.


Nie trzeba wyważać otwartych drzwi


Prozdrowotne programy istnieją zarówno na świecie, jak i w Polsce. Opracowano założenia i stworzono odpowiednie zasoby, można się więc zainspirować. W latach 2009–2011 realizowano w polskich szkołach projekt HEPS (Zdrowe Żywienie i Aktywność Fizyczna w Szkole), stworzony przez zespół specjalistów w dziedzinie promocji zdrowia z uniwersytetów, instytutów naukowych i agencji rządowych z 12 krajów (w tym także z Polski), w ramach Programu Zdrowia Publicznego Unii Europejskiej. Jego autorzy założyli, że podstawowym warunkiem skuteczności działań jest kształtowanie u uczniów, pracowników i rodziców poczucia współtworzenia tego, co dzieje się w szkole. Osiągnięcie takiego poczucia wymaga uczestnictwa i dużego zaangażowania członków społeczności szkolnej. Dlatego wszyscy uczestnicy muszą dobrze rozumieć cele.

Koniecznie trzeba zadbać o nauczycieli, by rozumieli potrzebę i celowość takich lekcji. Nie można też zapominać, że nie wszystkie umiejętności łatwo jest przekazać, szczególnie kiedy ktoś nie jest specjalistą w danej dziedzinie. Treści prozdrowotne nie mogą zostać narzucone, bo nie zostanie to dobrze odebrane przez społeczności szkolne, a w konsekwencji zostanie zrealizowane powierzchownie i nieefektywnie.


Kto będzie uczył o zdrowiu


Jeśli programy nauczania o zdrowiu zostaną zlecone do realizacji bez konsultacji ze szkołami i bez odpowiednich szkoleń, istnieje ryzyko, że nauczyciel przefiltruje te treści przez własne doświadczenie („ja nie uprawiam sportu, mam nadwagę, ale mi to nie przeszkadza”, „ja chodzę na SOR wykonać morfologię, bo tak jest najszybciej”). Potrzebne będą szczegółowe instrukcje, co wymaga przygotowania i opracowania osobnych materiałów dla nauczyciela, a najlepiej zorganizowania im szkolenia inaugurującego projekt i wyjaśniającego cele, założenia oraz potrzebę wprowadzenia dodatkowych treści.

Rozważane, jako alternatywa, wpuszczenie do szkoły praktyków z kolei jest logistycznym wyzwaniem. Biorąc pod uwagę liczbę oddziałów w każdej szkole i planowane 3 dodatkowe godziny w roku, oznacza to kilkanaście lub kilkadziesiąt dodatkowych godzin dydaktycznych. Zrealizowanie kilku tematów przez lekarza czy pielęgniarkę POZ to spore przedsięwzięcie, pomijając kwestie wynagrodzenia i koordynacji tego projektu. Tutaj mogłaby się włączyć gmina jako koordynator w ramach zadań własnych i jednocześnie organ prowadzący dla szkół. Nie wiadomo jednak, czy gminy będą chętne brać na siebie dodatkowy obowiązek.


Pole do współpracy


We wspominanym wcześniej projekcie HEPS wielokrotnie podkreślano potrzebę spójności, rozumianej m.in. jako spójność między polityką szkoły a codziennym jej funkcjonowaniem, tworzenie w szkole polityki na rzecz zdrowia, kształtowanie kompetencji życiowych, rozwijanie dobrych relacji między szkołą, rodzinami i społecznością lokalną. Rozwiązaniem, które podniosłoby skuteczność programu profilaktycznego w polskich szkołach, jest stworzenie takich ram tego projektu, by dawał przestrzeń do współpracy różnych podmiotów: szkoły, rodziców, społeczności lokalnej, samorządu, wyższych uczelni, organizacji pozarządowych, a nawet zaangażowania sektora prywatnego i nakłonienie firm związanych z medycyną do zainwestowania w projekt w ramach Społecznej Odpowiedzialności Biznesu.

Warto tutaj skorzystać z doświadczenia gmin, które często z własnej inicjatywy realizują z powodzeniem profilaktyczne projekty, bardzo często w partnerstwach z NGO lub biznesem.

Szkoły są częścią społeczności, w której się znajdują, dlatego rozwój współpracy wydaje się czymś naturalnym, szczególnie że każda ze stron zyskuje na takim projekcie. Potrzeba jednak umiejętnego wypracowania rozwiązań, które pozwolą zaangażować nauczycieli, poznać potrzeby szkolne i specyfikę pracy na lekcjach.



Autorka współtworzyła program edukacyjny i cykl szkoleń dla nauczycieli w ramach projektu „Światowy Wrocław” zainicjowanego przez Urząd Miasta we Wrocławiu, wdrażała ten projekt do szkół podstawowych w 2019 roku.






Najpopularniejsze artykuły

Fenomenalne organoidy

Organoidy to samoorganizujące się wielokomórkowe struktury trójwymiarowe, które w warunkach in vitro odzwierciedlają budowę organów lub guzów nowotworowych in vivo. Żywe modele części lub całości narządów ludzkich w 3D, w skali od mikrometrów do milimetrów, wyhodowane z tzw. indukowanych pluripotentnych komórek macierzystych (ang. induced Pluripotent Stem Cells, iPSC) to nowe narzędzia badawcze w biologii i medycynie. Stanowią jedynie dostępny, niekontrowersyjny etycznie model wczesnego rozwoju organów człowieka o dużym potencjale do zastosowania klinicznego. Powstają w wielu laboratoriach na świecie, również w IMDiK PAN, gdzie badane są organoidy mózgu i nowotworowe. O twórcach i potencjale naukowym organoidów mówi prof. dr hab. n. med. Leonora Bużańska, kierownik Zakładu Bioinżynierii Komórek Macierzystych i dyrektor w Instytucie Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej w Warszawie im. Mirosława Mossakowskiego Polskiej Akademii Nauk (IMDiK PAN).

10 000 kroków dziennie? To mit!

Odkąd pamiętam, 10 000 kroków było złotym standardem chodzenia. To jest to, do czego powinniśmy dążyć każdego dnia, aby osiągnąć (rzekomo) optymalny poziom zdrowia. Stało się to domyślnym celem większości naszych monitorów kroków i (czasami nieosiągalną) linią mety naszych dni. I chociaż wszyscy wspólnie zdecydowaliśmy, że 10 000 to idealna dzienna liczba do osiągnięcia, to skąd się ona w ogóle wzięła? Kto zdecydował, że jest to liczba, do której powinniśmy dążyć? A co ważniejsze, czy jest to mit, czy naprawdę potrzebujemy 10 000 kroków dziennie, aby osiągnąć zdrowie i dobre samopoczucie?

Cukrzyca: technologia pozwala pacjentom zapomnieć o barierach

Przejście od leczenia cukrzycy typu pierwszego opartego na analizie danych historycznych i wielokrotnych wstrzyknięciach insuliny do zaawansowanych algorytmów automatycznego jej podawania na podstawie ciągłego monitorowania glukozy w czasie rzeczywistym jest spełnieniem marzeń o sztucznej trzustce. Pozwala chorym uniknąć powikłań cukrzycy i żyć pełnią życia.

2024 rok: od A do Z

Czym ochrona zdrowia będzie żyć do końca roku? Kto i co wywrze na system ochrony zdrowia największy – pozytywny i negatywny – wpływ? Do pełnej prognozy potrzeba byłoby zapewne stu, jeśli nie więcej, haseł. Przedstawiamy więc wersję, z konieczności – i dla dobra Czytelnika – skróconą.

Demencja i choroba Alzheimera – jak się przygotować do opieki?

Demencja i choroba Alzheimera to schorzenia, które dotykają coraz większą liczbę seniorów, a opieka nad osobą cierpiącą na te choroby wymaga nie tylko ogromnej empatii, ale także odpowiednich przygotowań i wiedzy. Choroby te powodują zmiany w funkcjonowaniu mózgu, co przekłada się na stopniową utratę pamięci, umiejętności komunikacji, a także zdolności do samodzielnego funkcjonowania. Dla rodziny i bliskich opiekunów staje się to wielkim wyzwaniem, gdyż codzienność wymaga przystosowania się do zmieniających się potrzeb osoby z demencją. Jak skutecznie przygotować się do opieki nad seniorem i jakie działania podjąć, by zapewnić mu maksymalne wsparcie oraz godność?

Budowanie marki pracodawcy w ochronie zdrowia

Z Anną Macnar – dyrektorem generalnym HRM Institute, ekspertką w obszarze employer brandingu, kształtowania i optymalizacji środowiska pracy, budowania strategii i komunikacji marki oraz zarządzania talentami HR – rozmawia Katarzyna Cichosz.

Aż 9,3 tys. medyków ze Wschodu ma pracę dzięki uproszczonemu trybowi

Już ponad 3 lata działają przepisy upraszczające uzyskiwanie PWZ, a 2 lata – ułatwiające jeszcze bardziej zdobywanie pracy medykom z Ukrainy. Dzięki nim zatrudnienie miało znaleźć ponad 9,3 tys. członków personelu służby zdrowia, głównie lekarzy. Ich praca ratuje szpitale powiatowe przed zamykaniem całych oddziałów. Ale od 1 lipca mają przestać obowiązywać duże ułatwienia dla medyków z Ukrainy.

Kongres Zdrowia Seniorów 2024

Zdrowy, sprawny – jak najdłużej – senior, to kwestia interesu społecznego, narodowego – mówili eksperci podczas I Kongresu Zdrowia Seniorów, który odbył się 1 lutego w Warszawie.

Najlepsze systemy opieki zdrowotnej na świecie

W jednych rankingach wygrywają europejskie systemy, w innych – zwłaszcza efektywności – dalekowschodnie tygrysy azjatyckie. Większość z tych najlepszych łączy współpłacenie za usługi przez pacjenta, zazwyczaj 30% kosztów. Opisujemy liderów. Polska zajmuje bardzo odległe miejsca w rankingach.

Ile trwają studia medyczne w Polsce? Podpowiadamy!

Studia medyczne są marzeniem wielu młodych ludzi, ale wymagają dużego poświęcenia i wielu lat intensywnej nauki. Od etapu licencjackiego po specjalizację – każda ścieżka w medycynie ma swoje wyzwania i nagrody. W poniższym artykule omówimy dokładnie, jak długo trwają studia medyczne w Polsce, jakie są wymagania, by się na nie dostać oraz jakie możliwości kariery otwierają się po ich ukończeniu.

Ciemna strona eteru

Zabrania się sprzedaży eteru etylowego i jego mieszanin – stwierdzał artykuł 3 uchwalonej przez sejm ustawy z dnia 22 czerwca 1923 r. w przedmiocie substancji i przetworów odurzających. Nie bez kozery, gdyż, jak podawały statystyki, aż 80 proc. uczniów szkół narkotyzowało się eterem. Nauczyciele bili na alarm – używanie przez dzieci i młodzież eteru prowadzi do ich otępienia. Lekarze wołali – eteromania to zguba dla organizmu, prowadzi do degradacji umysłowej, zaburzeń neurologicznych, uszkodzenia wątroby. Księża z ambon przestrzegali – eteryzowanie się nie tylko niszczy ciało, ale i duszę, prowadząc do uzależnienia.

Onkologia – organizacja, dostępność, terapie

Jak usprawnić profilaktykę raka piersi, opiekę nad chorymi i dostęp do innowacyjnych terapii? – zastanawiali się eksperci 4 września br. podczas Forum Ekonomicznego w Karpaczu.

Diagnozowanie insulinooporności to pomylenie skutku z przyczyną

Insulinooporność początkowo wykrywano u osób chorych na cukrzycę i wcześniej opisywano ją jako wymagającą stosowania ponad 200 jednostek insuliny dziennie. Jednak ze względu na rosnącą świadomość konieczności leczenia problemów związanych z otyłością i nadwagą, w ostatnich latach wzrosło zainteresowanie tą... no właśnie – chorobą?

Zdrowa tarczyca, czyli wszystko, co powinniśmy wiedzieć o goitrogenach

Z dr. n. med. Markiem Derkaczem, specjalistą chorób wewnętrznych, diabetologiem oraz endokrynologiem, wieloletnim pracownikiem Kliniki Endokrynologii, a wcześniej Kliniki Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Medycznego w Lublinie rozmawia Antoni Król.

Testy wielogenowe pozwalają uniknąć niepotrzebnej chemioterapii

– Wiemy, że nawet do 85% pacjentek z wczesnym rakiem piersi w leczeniu uzupełniającym nie wymaga chemioterapii. Ale nie da się ich wytypować na podstawie stosowanych standardowo czynników kliniczno-patomorfologicznych. Taki test wielogenowy jak Oncotype DX pozwala nam wyłonić tę grupę – mówi onkolog, prof. Renata Duchnowska.

Leki, patenty i przymusowe licencje

W nowych przepisach przygotowanych przez Komisję Europejską zaproponowano wydłużenie monopolu lekom, które odpowiedzą na najpilniejsze potrzeby zdrowotne. Ma to zachęcić firmy farmaceutyczne do ich produkcji. Jednocześnie Komisja proponuje wprowadzenie przymusowego udzielenia licencji innej firmie na produkcję chronionego leku, jeśli posiadacz patentu nie będzie w stanie dostarczyć go w odpowiedniej ilości w sytuacjach kryzysowych.




bot