Medycyna i konflikt interesów

Jolanta Lenartowicz

O konfliktach interesów w medycynie zaczęto głośno mówić już 20 lat temu. Dyskusję wszczęły amerykańskie prestiżowe czasopisma naukowe. Otóż zalecały one, aby każdy publikujący na ich łamach autor ujawnił swoje finansowe powiązania z przemysłem farmaceutycznym, biotechnologicznym, producentami aparatury medycznej.

Skala tych związków okazała się olbrzymia, daleko przekraczała wszelkie oczekiwania. Wykaz takich powiązań np. wśród autorów zajmujących się lekami antydepresyjnymi przekroczył standardową objętość numeru czasopisma na ten temat.

Stało się jasne, że obszar "faktów naukowych" w medycynie jest obszarem manipulacji – mówiła dr n. hum. Anita Magowska z Zakładu Medycyny Społecznej Akademii Medycznej w Poznaniu podczas konferencji poświęconej temu problemowi. Swój interesujący, acz dyskusyjny wykład Magowska wygłosiła podczas konferencji zorganizowanej przez Katolickie Stowarzyszenie Lekarzy Polskich, Wydział Teologiczny UAM oraz poznańską AM.

W ciągu pięciu lat, w czasie których sympozja te są organizowane, poruszano na tym forum problemy trudne i niejednoznaczne, zwłaszcza etycznie. Rozważano takie kwestie, jak "Lekarz w obliczu kończącego się życia", "Pacjent i lekarz, jak się odnaleźć w okresie reform", "Wyzwania medycyny przełomu wieków", "Zdobycze medycyny w służbie choremu". W bieżącym roku – "Konflikt interesów w medycynie".

Najwięcej emocji i wątpliwości budzą wzajemne relacje między medycyną a przemysłem farmaceutycznym, etyką lekarską a komercją. Dr hab. Anita Magowska wskazała na najbardziej niepokojące trendy – zacierania obiektywizmu uczonych pozostających w związkach z koncernami farmaceutycznymi. Z innej perspektywy spojrzał na ten problem dr n. med. Włodzimierz Kubiak. Jako reprezentant zagranicznych firm farmaceutycznych wskazał na znaczenie badań nad lekami innowacyjnymi, zarówno dla medycyny, jak i dla nauki, wreszcie – gospodarki. Perspektywami farmakogenomiki i problemami dehumanizacji medycyny zajął się ks. prof. Paweł Bortkiewcz, dziekan Wydziału Teologicznego UAM.

Konflikt interesów na gruncie medycyny rozpatrywano też w kontekście prawa regulującego zawód lekarza oraz zarządzania placówkami leczniczymi.

Konflikt zachodzi wtedy, gdy ktoś zobligowany powinnością zawodową do obrony interesów jakiejś grupy – dla korzyści materialnych lub równoważnych występuje wbrew tym interesom – przypomniała A. Magowska.

Najbardziej prestiżowe uczelnie na świecie zajmujące się badaniami z zakresu farmakologii, biotechnologii czy prowadzonymi dla potrzeb przemysłu farmaceutycznego zaczęły więc wprowadzać rygorystyczne ramy wzajemnych kontaktów. Pracownikom naukowym kazano wybierać: uczelnia albo przemysł. Wielu uczonych zdecydowało się na formalne przejście do przemysłu. Przede wszystkim ze względu na zarobki.

Aby zapobiec związanemu z tym drenażowi mózgów, uczelnie zaczęły zawierać oficjalne kontrakty na badania dla przemysłu. Motywowano to m.in. tym, że zwiększają one możliwości i szanse podejmowania innowacyjnych a równocześnie możliwych do wdrożenia badań, zwiększa się też obszar naukowych dociekań, a dodatkowo pojawią się środki finansowe dla uczelni. Ponadto – fakt transferowania myśli od nauki do praktyki przyczynia się do postępu w gospodarce.

Przemysł z satysfakcją przyjął możliwość wykorzystania najlepszych specjalistów, włączania ich w najważniejsze własne tematy badawcze, i to prowadzone pod prestiżową marką akademicką.

W końcu lat 90. renomowane amerykańskie pisma medyczne zaczęły podejmować kampanie ostrzegające przed ubocznym działaniem leków, chorobowością polekową, o nie do końca przewidzianych skutkach leków. Na przykład – szczepionek, leków kardiologicznych, onkologicznych...

Na coraz większą skalę zaczęto też ujawniać fakt, że naukowcy związani z przemysłem farmaceutycznym znacznie rzadziej w swoich opiniach zwracają uwagę na te niepożądane działania leków niż ich koledzy finansowo od firm niezależni. Z badań wynikało, że zdecydowana większość artykułów publikowanych przez autorów "związanych z firmą" faworyzowała np. leki tego wytwórcy. Np. w przypadku leków onkologicznych tylko 5 procent autorów "zależnych" podkreślało działania uboczne leków, podczas gdy w grupie "niezależnych" odsetek ten wynosił 48 procent. O lekach kardiologicznych wypowiadało się pozytywnie 96 procent autorów opłacanych przez firmy i o połowę mniej "nie związanych".

Przez ostatnie lata z różnym nasileniem, przypominała Anita Magowska, toczy się kampania na rzecz uniezależnienia nauki a także praktyki klinicznej od środków firm farmaceutycznych. Ale równocześnie rozwijają się i upowszechniają rozmaite sposoby docierania z lekami i informacjami o nich do lekarzy, szpitali, dysponentów środków publicznych. Nawiązywane są bezpośrednie kontakty, a te relacje nie zawsze służą interesom chorych.

Próby rozjaśnienia tego obrazu podjął się Włodzimierz Kubiak, prezes Stowarzyszenia Przedstawicieli Firm Farmaceutycznych w Polsce. Przypomniał, jakim kosztem powstają nowe leki, w jaki sposób firmy innowacyjne wpływają na ożywienie gospodarki w krajach, w których działają. Odniósł się także do polskich regulacji określających wzajemne kontakty między producentami leków a ich odbiorcami.

- Chcę podkreślić, mówił, że firmy innowacyjne są po to, by tworzyć nowe leki, zapoczątkowujące przełom w terapii, wprowadzające medycynę na nowe tory.

Koszt stworzenia innowacyjnego leku, przypomniał, na przełomie lat 70. i 80. sięgał 140 mln USD, obecnie zbliża się do miliarda dolarów. Ale w miarę, jak rosną te koszty, maleje liczba odkrywanych leków (w ub.r. opracowano ich w USA tylko 17). Tymczasem, jeżeli nie będzie leków innowacyjnych, nie będzie też generycznych. Na inwestowanie w postęp stać zaś firmy naprawdę wielkie, dysponujące olbrzymimi środkami i potencjałem badawczym.

Pomocą we właściwym wyważeniu różnych racji i zachowywaniu równowagi między etyką a interesem czy może – biznesem, jest zaś ustalenie właściwych, precyzyjnych ram prawnych.