Suplementy diety: wieloaspektowe założenia koncepcyjne

Małgorzata Solecka

Niesatysfakcjonująca potencja lub obniżone kobiece libido? A może zawroty głowy przy zmianach ciśnienia atmosferycznego? Menopauza, kaszel palacza, zbędne kilogramy – te i inne problemy rozwiążą suplementy diety. Nikt ci tyle nie da, ile ci producent suplementów obieca.

Rynek suplementów rośnie w zawrotnym tempie: w 2017 r. wart był już ponad 4 mld zł – sześć lat wcześniej niecałe 3 mld zł. Kupujemy rocznie ponad 240 mln opakowań, a tylko w ubiegłym roku producenci wprowadzili do sprzedaży ponad 15 tys. suplementów diety, więcej niż przez poprzednie dziewięć lat. Średnia cena opakowania suplementu diety jest w tej chwili wyższa niż leku OTC – odpowiednio: 16,30 zł i 11,90 zł.

W połowie maja specjaliści Zakładu Medycyny Rodzinnej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi przedstawili wstępne wyniki badań dotyczących postaw Polaków wobec suplementów diety. Badanie, prowadzone na platformie ankietowej, jest otwarte dla wszystkich, którzy chcą się podzielić swoimi doświadczeniami z przyjmowaniem suplementów: www.surveymonkey.com/r/Supl_Diety.

Choć przeanalizowana w tej chwili próba (pierwszych dwieście ankiet) może się wydawać niereprezentatywna, wyniki dają do myślenia.

Na kluczowe pytanie o bezpieczeństwo przyjmowania suplementów diety ponad połowa ankietowanych odpowiedziała „raczej tak”. 3 proc. jest jeszcze bardziej przekonanych („zdecydowanie tak”) o bezpieczeństwie tych produktów. Jedna trzecia badanych nie potrafiła odpowiedzieć na pytanie, zaś mniej niż 15 proc. uważa, że suplementy nie są bezpieczne.

Dlaczego sięgamy po suplementy? Zdaniem 36 proc. badanych jest to najłatwiejszy sposób uzupełnienia niedoborów diety. Niewiele mniej (33 proc.) osób uważa, że suplementacja to inwestycja w zdrowie. Nieco więcej przyznaje, że dzięki suplementom chce poprawić swój wygląd. – Martwić może fakt, że co dziesiąta osoba przyjmująca suplementy wierzy, że one leczą – mówił Jakub Dorożyński z UMED-u, jeden ze współautorów badania. Zaś 6 proc. badanych uznało, że przyjmowanie suplementów jest „bezpieczniejsze i łatwiejsze” niż zażywanie leków.

Konsumenci nie muszą wiedzieć, że suplement, przed wprowadzeniem na rynek, nie musi przejść żadnych badań (w przeciwieństwie do wieloletnich badań poprzedzających wejście na rynek leku). Nie należą do rzadkości sytuacje, że w suplementach, badanych post factum, wykrywane są zanieczyszczenia – czyli substancje niewymienione w składzie, na przykład substancje czynne, stosowane w lekach (np. w środkach poprawiających potencję). Zdarza się również, że co prawda w preparacie są wyłącznie składniki wymienione na etykiecie – ale nie w takich proporcjach, jak powinny.

Autorzy badania wzięli też pod lupę działania niepożądane. Okazało się, że dziesięć procent osób sięgających po suplementy zauważyło ich negatywne oddziaływanie na organizm. – Najczęściej wskazywano na podrażnienia przewodu pokarmowego, zaburzenia stanu psychicznego, reakcje skórne i działania ze strony układu sercowo-naczyniowego – wyliczał prof. Przemysław Kardas, szef zespołu zajmującego się badaniem. I to pierwszy, kluczowy wniosek płynący z badania: nie ma systemu zgłaszania działań niepożądanych suplementów diety. Zdaniem specjalistów potrzebne jest nie tylko rozszerzenie badań na temat występowania ewentualnych działań niepożądanych suplementów diety, ale też taka modyfikacja prawa, by konsumenci mieli możliwość raportowania ewentualnych działań niepożądanych.

Niekiedy działania niepożądane mogą oznaczać więcej niż problemy żołądkowe czy wysypka. – Tran u dzieci stosowany jest przez rodziców dla zwiększenia odporności, choć nie ma na to działanie przekonujących dowodów. Wiemy jednocześnie, że po jego zastosowaniu wzrasta ryzyko krwawień podczas zabiegów operacyjnych. Dlatego niektóre szpitale informują, by na dwa tygodnie przed zabiegiem odstawić taką suplementację – mówił wiceminister zdrowia, Marcin Czech.

Dodatkowo w grę wchodzą interakcje między suplementami diety i lekami. Miłorząb japoński, żeń-szeń, a nawet magnez czy wapń nie pozostają obojętne na substancje czynne, zawarte w lekach. I tu pojawia się zasadniczy problem: duża część pacjentów w ogóle nie informuje lekarza o przyjmowanych na własną rękę suplementach. Na własną rękę, często (zwykle?) pod wpływem reklamy. Dane Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji: w ciągu 20 lat udział reklamy produktów prozdrowotnych wzrósł z 4,7 procenta (1997 r.) do 25 procent (2015 r.). – Wydatki na promocję OTC i suplementów od lutego 2017 do lutego 2018 wyniosły ponad 1,96 mld zł. – Nie jesteśmy w stanie ścigać się z reklamami wartymi dwa miliardy złotych – mówił wiceminister Marcin Czech.

To przygnębiająca konstatacja, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę, że dwa lata temu (czerwiec 2016 r.) minister zdrowia powołał zespół ds. uregulowania reklamy leków, suplementów diety i innych środków spożywczych oraz wyrobów medycznych. Zespół zakończył działalność, przedstawił ministrowi zalecenia. Wśród nich:
• wprowadzenie niebieskich pasków na opakowaniach suplementów, by wyraźnie odróżniały się kolorystycznie od leków;
• wymierzanie dotkliwych i szybszych kar za wprowadzanie w błąd konsumentów i fałszywy przekaz reklamowy, dotyczący właściwości leczniczych i składu preparatu;
• opłaty za notyfikację;
• ograniczenia reklam, w tym wprowadzenie kryterium wieku odbiorców, do których jest kierowany dany program, przed którym, po lub w trakcie taka reklama jest emitowana;
• zakaz stosowania marek parasolowych.

Własne zalecenia dotyczące uporządkowania sytuacji na rynku suplementów pół roku temu przedstawiła Najwyższa Izba Kontroli, której raport (listopad 2017 r.) wskazywał na wiele nieprawidłowości zarówno w obszarze produkcji, jak i dystrybucji suplementów.

Spotkanie w Ministerstwie Zdrowia miało na celu zwrócenie uwagi, że mamy problem z suplementami diety. Problem w tym, że o problemie co jakiś czas jest głośno, a konkretnych propozycji najprostszych rozwiązań – jak nie było, tak nie ma. Gdy prof. Kardas pytał jaka jest perspektywa, by producentów suplementów zmusić do wprowadzenia jednakowego oznakowania odróżniającego suplementy diety od leków, usłyszał od wiceministra Czecha, że taki postulat jest „w zaleceniach Zespołu, tak że ten element będzie na pewno wzięty pod uwagę”. Gdy pytał o system opłat za notyfikacje, usłyszał: – Przyglądamy się takiej możliwości. Chcielibyśmy, by zalew suplementów diety był mniejszy.

Czy będą regulacje dotyczące rynku suplementów? – Prace koncepcyjne prowadzone są wspólnie z Ministerstwem Zdrowia, żeby spojrzeć na sprawę wieloaspektowo i nie wylać dziecka z kąpielą, ale z drugiej strony, aby ograniczać niepotrzebne zażywanie suplementów. To akurat powiedział Główny Inspektor Sanitarny, Marek Posobkiewicz, któremu podlega nadzór nad rynkiem żywności i żywienia. W tej chwili odpowiada on za kontrolę tego, co zawierają opakowania suplementów. A ponieważ producenci suplementów na rynek mogą wprowadzić wszystko, koszty kontroli suplementów w dużym stopniu ponoszą bezpośrednio je sprzedający: pod koniec maja aptekarze zaczęli informować o wzmożonych kontrolach inspektorów sanepidu, żądających nieodpłatnego wydawania opakowań suplementów diety w celu zbadania ich składu.

Naukowcy związani z St. Michael’s Hospital i University of Toronto opublikowali wyniki prowadzonych przez pięć lat badań, z których wynika, że zażywanie najpopularniejszych preparatów witaminowych i minerałów (z kilkoma wyjątkami) nie ma żadnego długoterminowego wpływu na zdrowie. Badacze sprawdzali, czy zmniejszają lub zwiększają one ryzyko zachorowania na schorzenia układu krążenia, wystąpienie zawału serca, udaru albo przedwczesnej śmierci. Naukowcy sprawdzili publikacje dotyczące witamin: A, B1, B2, B3 (niacyny), B6, B9 (kwasu foliowego), C, D i E, beta-karotenu, wapnia, żelaza, cynku, magnezu i selenu oraz tzw. multiwitaminy – czyli preparatów, które zawierają większość witamin i minerałów. – Zaskoczyło nas, że najczęściej zażywane przez ludzi suplementy diety dają tak mało korzyści. Z naszych badań wynika, że jeśli ktoś chce stosować preparaty multiwitaminowe, witaminę D czy C nie stanie mu się krzywda, ale też na tym nie skorzysta – mówił kierujący badaniami dr David Jenkins.

Z badań obronną ręką wyszło jedynie kilka preparatów. Kwas foliowy (sam lub w połączeniu z witaminami z grupy B) może obniżyć ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia oraz udaru. – Z braku jakichkolwiek znaczących pozytywnych danych – poza tymi dotyczącymi potencjału kwasu foliowego w zmniejszeniu ryzyka wystąpienia chorób serca i udaru – najkorzystniej jest polegać na zdrowej diecie, by uzupełnić witaminy i minerały – podkreślał dr Jenkins.