SZ nr 76–79/2009z 12 października 2009 r.
Anioł, który pochyla się nad łóżkiem chorego, musi być śliczny
2 października zmarł Marek Edelman, ostatni przywódca powstania w getcie warszawskim, działacz opozycji demokratycznej i „Solidarności”, wybitny lekarz kardiolog.
Tylko sprawiedliwi – mówi Biblia – zmieniają ten świat. – Spotkałam dwóch takich ludzi. Jednym z nich był Marek Edelman, drugim – mój brat Jan Józef Lipski – wspomina dr n. med. Maria Dmochowska, łódzka lekarka i działaczka „Solidarności”, członek Światowego Związku Żołnierzy AK, opozycjonistka, współorganizatorka NSZZ „Solidarność” w Łodzi, przez 3 kadencje posłanka Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego oraz Unii Demokratycznej, dziś zastępca prezesa IPN.
Marka Edelmana poznała ponad pół wieku temu. – Był piękny, szczupły, jego migdałowe brązowe oczy i błyszczące czarne włosy robiły na kobietach wrażenie – opowiada. Charakteryzowała go urocza arogancja, nieliczenie się z opinią innych. Nagle – potrafił zainteresować się czymś ważnym i bezgranicznie w to zaangażować. Zwłaszcza w kontaktach z pacjentem nie szczędził swojego czasu i sił. – Na wielu kobietach robił wrażenie, na mnie też, choć nie starał się o to i zapewne o tym nie wiedział – uśmiecha się. – Kiedy widzieliśmy się po raz ostatni, w kwietniu br. na uroczystościach upamiętniających powstanie w getcie, powiedział: „Marysiu, schudłaś, ale świetnie wyglądasz.” Faktycznie, schudłam 5 kg, ale poza Markiem nikt tego nie zauważył. Nawet schorowany, na wózku inwalidzkim, potrafił być czarujący...
– Na fali odwilży w 1957 r. wygrałam konkurs na asystenturę w II Klinice Chorób Wewnętrznych AM w Łodzi, kierowanej przez wybitnego internistę i kardiologa prof. Jerzego Jakubowskiego – wspomina. – Edelman był tam już starszym asystentem. Wielu z nas znało jego okupacyjną, bohaterską przeszłość, dlatego cieszył się ogromnym szacunkiem, zwłaszcza wśród kolegów pochodzenia żydowskiego. Ale nie tylko.
Stosunki w klinice były dość skomplikowane. Profesor Jakubowski, polski Żyd i socjalista uratowany w Warszawie przez Polaków, nie dopuszczał do sporów na tle antysemickim. Chronił również atakowanych przez PZPR lekarzy akowców. Jednak w 1968 r. profesor Jakubowski już nie żył. Koledzy pochodzenia żydowskiego tracili pracę. W Łodzi rozpętała się szczególnie ostra antysemicka nagonka zapoczątkowana przez władze PRL. Każdy etat zwolniony w wyniku ówczesnych czystek na stanowiskach był dla innych pożądanym miejscem pracy. Edelman też stracił pracę, ale opuszczać Polski – kraju, w którym się urodził, miał groby najbliższych, który był jego ojczyzną – nie chciał. Był polskim Żydem, bundowcem, nie syjonistą – wspomina Dmochowska.
Polskę opuściła wtedy jego żona Alina Margolis wraz z dwójką dzieci. – To nie była łatwa decyzja – mówi Dmochowska. – Ale ona zaczęła się obawiać o przyszłość dzieci, zwłaszcza że atmosfera nagonki na Żydów narastała.
Alina Margolis była prekursorem nowoczesnych metod leczenia cukrzycy u dzieci. Pierwsza organizowała w Polsce obozy dla dzieci z cukrzycą, na których uczyły się, jak mierzyć sobie poziom cukru we krwi i dawkować insulinę. – Z Markiem przez całe życie zachowała kontakt – opowiada Dmochowska. – Odwiedzał ją i dzieci w Paryżu. Pozostali przyjaciółmi. Zresztą, Marek mieszkał nadal z jej matką, prof. Anną Margolisową, pulmonologiem, i opiekował się nią do śmierci.
Dmochowska wspomina, że Edelman stawiał jej i innym młodym lekarzom wysokie wymagania. – Łatwiej było usłyszeć od niego słowa krytyki niż pochwały. Pamiętam, jak krzyczał: – Ty nic nie wiesz, nic nie rozumiesz, staraj się. Często ostro się spieraliśmy, bo Marek był porywczy, a ja pewnie zbyt odważna i uparta. Potem dowiedziałam się od innych osób, że miał o mnie bardzo dobrą opinię.
W drugiej połowie lat 70. Dmochowska poznała Edelmana ze swoim bratem, Janem Józefem Lipskim, współtwórcą KOR-u. – Marek od razu wszedł w ten bliski mu ideowo, KOR-owski krąg. Zaprzyjaźnił się z moim bratem, Jackiem Kuroniem, jego żoną Gajką, doc. Zofią Kuratowską. Działali razem.
W 1980 r. Edelman zaangażował się w „Solidarność”. Wszedł do Zarządu Regionu Ziemi Łódzkiej NSZZ „S”, był delegatem na I Zjazd Związku. Jego słowo znaczyło bardzo wiele, choć spotykał się też z przejawami antysemityzmu. Ale w naszych solidarnościowych kręgach łatwo sobie z tym radziliśmy – opowiada Dmochowska. Dopiero w „Solidarności” stali się równorzędnymi partnerami. Ona też była we władzach związku, przewodniczyła regionalnej sekcji zdrowia, została delegatem na I Zjazd „S”.
W stanie wojennym Edelman działał w podziemnej „Solidarności”. Współpracował z Dmochowską po jej wyjściu z internowania. – Był urodzonym przywódcą. Wszędzie, gdzie się znalazł, stawał na czele zespołu i wszyscy uważaliśmy to za naturalne – wspomina.
Po „okrągłym stole” Edelman stanął na czele Komitetu Obywatelskiego w Łodzi. Współdecydował o wyborze kandydatów do parlamentu. – W tym czasie na spotkaniach widziałam jakby innego Marka. Nie było w nim ironii ani agresji. Jego słowa cechował szlachetny patriotyzm. To w dużej mierze dzięki niemu Komitet Obywatelski wysunął moją kandydaturę do parlamentu. Marek w wyborze przyszłych posłów kierował się zasadą: muszą to być ludzie, którzy nie przejdą na drugą stronę, nie dadzą się zastraszyć, sprawdzeni, jak my, z opozycji.
Sam Edelman nie chciał kandydować do Sejmu. Był zawsze aktywny, działał dla dobra innych, ale nie potrzebował do tego specjalnego mandatu – podsumowuje lekarka. Kiedy wracaliśmy z obrad Sejmu, spotykaliśmy się często w domu Edelmana. Relacjonowaliśmy mu sprawy, pytaliśmy o zdanie. I znów na nas krzyczał.
Lubił piękne kobiety, dużo palił, z przyjemnością się napił – po prostu kochał życie, bo lepiej niż inni znał jego wartość. Wszystko, co robił, robił z zaangażowaniem. Z tym samym zapałem współtworzył demokratyczną Polskę, wolną od ksenofobii, i z tym samym zapałem wyciągał człowieka z choroby. Swoją osobowością silnie oddziaływał na innych. Edelman był człowiekiem, który popychał świat do przodu.
Aga Żuchowska, lekarz kardiolog, pracowała z Edelmanem w latach 1963–1982. – Był moim szefem, niezmiernie wymagającym. Był ogromnym autorytetem. Potrafił nieraz ostro nas strofować, nie tolerował niedbalstwa. Ale umiał też powiedzieć przepraszam, jeśli kogoś dotknął. Poza tym był bardzo dowcipny, lubił żartować. Jako podwładni nie baliśmy się zadzwonić o każdej porze dnia i nocy i powiedzieć: – Panie docencie, proszę przyjechać, bo sobie nie radzę. Służył nam pomocą nie tylko w sprawach zawodowych, ale i prywatnych.
Zwracał uwagę, że ważny jest człowiek, a nie schorzenie. Był fundamentalnie pryncypialny, jeśli chodzi o standardy moralne. Na jego oddziale nie do pomyślenia było, żeby lekarz przyjął cokolwiek od pacjenta. Dla Edelmana nie było ważne, czy w szpitalu leży minister, czy zwykły człowiek. Każdego traktował jednakowo.
Na naszym oddziale były najpiękniejsze pielęgniarki. Edelman uważał, że anioł, który pochyla się nad łóżkiem chorego, musi być śliczny. I dobry.