SZ nr 78–79/2001z 11 października 2001 r.
Stuknij na okładkę, aby przejść do spisu treści tego wydania
Alternatywa wobec HTZ
Halina Gadomska
Hormonalna terapia zastępcza jest najskuteczniejszym sposobem usuwania lub łagodzenia objawów bezpośrednich oraz profilaktyki odległych skutków wygaśnięcia czynności hormonalnej jajników. Nie u wszystkich potrzebujących może być stosowana. Jakkolwiek liczba przeciwwskazań do hormonoterapii zastępczej z roku na rok ulega redukcji, to jednak pozostają jednostki chorobowe, które czasowo lub całkowicie ograniczają bezpieczne stosowanie tego leczenia. Należą do nich: czynny proces nowotworowy, czynna choroba zakrzepowa, choroby związane z ciężkim uszkodzeniem komórki wątrobowej, porfiria, otoskleroza. Niektórzy autorzy zwracają także uwagę na schorzenia, które mogą się rozwijać pod wpływem HTZ, jak endometrioza czy mięśniaki macicy. Stan naszej wiedzy uzasadnia także lęk przed nowotworem sutka u kobiet stosujących hormonalną terapię zastępczą powyżej 10 lat.
Trzeba podkreślić, że kobiety decydujące się na przerwanie terapii, bądź nie podejmujące jej – muszą się liczyć z możliwością powrotu objawów wypadowych lub ich kontynuacją przez trudny do przewidzenia czas. Nie będą także zabezpieczone przed odległymi skutkami menopauzy, tj. osteoporozą, chorobą niedokrwienną serca i zwiększonym ryzykiem choroby Alzheimera.
Żadna z alternatywnych metod nie jest tak skuteczna jak wielokierunkowo działająca hormonalna terapia substytucyjna, bowiem poszczególne sposoby mają wpływ najczęściej na określone dolegliwości okresu pomenopauzalnego.
Objawy klimakteryczne. Jednym z poważniejszych problemów jest uwolnienie od tych objawów, które są udziałem 50–75% kobiet, przy czym u 1/3 z nich – nasileniem komplikującym codzienną egzystencję. Często trwają 2 do 3 lat, u 25% do 5, a w krańcowych przypadkach do końca życia.
Najczęstsze z nich: uderzenia gorąca i zlewne pocenie często występują wraz z kołataniem serca, bólami głowy, zaburzeniami snu. Próba leczenia preparatami zawierającymi klonidynę często powoduje senność, znużenie, przykro odczuwaną suchość w jamie ustnej. W niektórych przypadkach pewną ulgę przynosi zastosowanie preparatów gestagennych, ale te z kolei niekorzystnie wpływają na nastrój. Uderzenia gorąca bywają także wyzwalane czynnikami środowiskowymi, jak zmiana temperatury, ostro przyprawione potrawy, gorące napoje. Zmiana nawyków żywieniowych, wielowarstwowe ubiory pozwalające na szybkie dostosowanie się do temperatury otoczenia pomagają w unikaniu tych doznań.
Objawy psychiczne – znużenie i depresję można próbować leczyć preparatami sedatywnymi i tranquilizerami. Terapia taka, nie zawsze skuteczna, niekiedy prowadzi do przyzwyczajenia lub powoduje jeszcze poważniejsze obniżenie nastroju.
U części kobiet skuteczne bywają: hypnoterapia, psychoterapia, ćwiczenia relaksacyjne i joga, leczenie klimatyczne i balneologiczne. Niektóre kobiety znajdują pomoc w akupunkturze, aromatoterapii, homeopatii. Zabiegi takie wymagają specjalistycznej wiedzy i umiejętności; należy przestrzec przed działaniami niefachowymi. Dla kobiet odczuwających dotkliwie zespół „opuszczonego gniazda” wskazane jest zainteresowanie nowym problemem, podjęcie nowych wyzwań, np. studiów, uczestniczenie w kołach zainteresowań, praca społecznie użyteczna przynosząca satysfakcję i uznanie otoczenia.
Zmienność nastrojów i napięcie gruczołów piersiowych można zmniejszyć zażywaniem witaminy B6 i oleju z wiesiołka. Skuteczność leczenia bywa jednak odczuwana po wielomiesięcznym stosowaniu.
Objawy ze strony układu moczowo-płciowego są częstym udziałem kobiet po menopauzie. Wynikają ze zmian zanikowych narządów posiadających receptory estrogenowe. Srom, śluzówka pochwy, cewki moczowej i pęcherza moczowego ulegają ścienieniu, wysychają. Stan taki sprzyja infekcjom, powoduje zaburzenia w oddawaniu moczu, bolesne współżycie płciowe. Na izolowaną suchość pochwy można zalecić stosowanie żeli intymnych. Samo odbywanie stosunków pobudza ukrwienie pochwy, przeciwdziałając w pewnym stopniu zmianom zanikowym. Zapobieganie infekcjom nie jest łatwe, trzeba więc zwrócić uwagę na ogólne podniesienie odporności. Najskuteczniejsze jest jednak stosowanie miejscowe estriolu (w kremie lub globulkach). Ten najsłabszy z estrogenów szczególnie skutecznie leczy objawy urogenitalne, jednakże stopień jego wchłaniania jest nieprzewidywalny i niekiedy może wywoływać krwawienia z macicy. Niektóre zaburzenia oddawania moczu można zmniejszyć odpowiednią gimnastyką mięśni dna miednicy małej, zapobiegającą równocześnie obniżaniu narządu rodnego. Są to ćwiczenia izometryczne oraz figury gimnastyczne uruchamiające i wzmacniające wszystkie warstwy mięśni krocza.
Opisane objawy nie zawsze wiążą się z brakiem zainteresowania seksem. Kobiety doznające objawów klimakterium często wstydzą się ujawniać zainteresowanie seksem, mimo że wpływa on korzystnie na ich samopoczucie i samoocenę. Lekarz, szczególnie ginekolog, powinien mieć to na uwadze, ułatwić pacjentce rozmowę na ten temat i starać się wskazać możliwość uzyskania pomocy także u lekarzy innej specjalności (urolog, seksuolog).
Objawy ze strony skóry i paznokci, związane z brakiem oddziaływania estrogenów na kolagen, są w przykry sposób odczuwane przez kobiety, pogłębiając niezadowolenie z siebie. Wiotczenie skóry, powstawanie i pogłębianie się istniejących zmarszczek na twarzy, utrata struktury włosów, łysienie typu męskiego, pojawienie się owłosienia w miejscach nietypowych, niekiedy trądzik – to powszechne oznaki starzenia się. Żaden preparat nie cofnie zegara i nie przywróci młodości, natomiast większa dbałość o wygląd pomaga poprawić samopoczucie. Oprócz zabiegów kosmetycznych trzeba konsekwentnie stosować zdrową dietę i aktywność fizyczną, w tym ćwiczenia na świeżym powietrzu.
Dobrze zaprogramowana dieta ma zasadnicze znaczenie dla zdrowia. Nie zawsze tryb życia kobiety aktywnej zawodowo pozwala na zachowanie w pełni zasad właściwego odżywiania. Należy przestrzegać kilku zaleceń dotyczących dostatecznego dostarczania w codziennej diecie najważniejszych dla kobiecego organizmu witamin i minerałów.
Witamina A znajdująca się w naturalnych produktach spożywczych (niektóre gatunki mięsa i podrobów, np. nerki, warzywa, zwłaszcza żółte) ma zasadnicze znaczenie dla zdrowia skóry, oczu i dziąseł.
Witaminy grupy B (szczególnie B1, B2, B6 i B12) znajdujące się w licznych produktach: mleku, różnych płatkach śniadaniowych, mące, podrobach, jajach i warzywach – regulują metabolizm ustrojowy, wspomagają pracę serca i funkcje układu nerwowego.
Witamina C, powszechnie dostępna nie tylko w owocach cytrusowych, lecz także w rodzimych jagodach (czarnych i porzeczkach), kwaszonej kapuście, ziemniakach, zielonych jarzynach i pomidorach, jako antyoksydant chroni przed chorobami układu sercowo-naczyniowego i udarami.
Witamina D, syntetyzowana w organizmie pod wpływem światła słonecznego, ale znajdująca się także np. w tranie, ma zasadnicze znaczenie dla procesu wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego wraz z minerałami: cynkiem i magnezem; pośrednio bierze udział w procesie formowania tkanki kostnej.
Witamina E jest powszechnie dostępna w różnych produktach spożywczych, szczególnie zbożowych, olejach roślinnych i jajach, ochrania układ sercowo-naczyniowy, zmniejszając ryzyko chorób do 1/3.
Kwas foliowy, dostarczany z warzywami liściastymi, chlebem, pomarańczami i grapefruitami, niezbędny jest do formowania komórek, szczególnie krwinek czerwonych.
Wapń jest bardzo ważnym minerałem dla kobiet w okresie menopauzy z powodu zagrożenia osteoporozą. Łatwo przyswajalny z mleka i jego produktów (obecny także w brokułach i mięsie łososia) w przypadku zbyt małej ilości w diecie wymaga codziennego uzupełniania z dodatkiem czynników ułatwiających wchłanianie z przewodu pokarmowego. Należy pamiętać, że preparaty żelaza upośledzają to wchłanianie.
Bar hamuje utratę wapnia z organizmu. Miedź wspomaga tworzenie elastyny, pozwalając zachować zdrową skórę i ułatwiając formowanie krwinek czerwonych.
Selen jako naturalny antyoksydant wspomaga zachowanie elastyczności skóry.
Istotnym elementem prawidłowej diety jest właściwe przygotowywanie posiłków, tak by nie traciły wartości odżywczych. Smażenie lepiej zastępować grilowaniem, owoce i warzywa konserwowe – świeżymi. Unikać tłuszczów zwierzęcych, mięso wybierać chude. Wskazane jest ograniczenie soli i ogólne zmniejszenie kaloryczności pożywienia. Okres pomenopauzalny charakteryzuje się takimi zmianami metabolizmu, które w połączeniu z naturalnym, związanym z wiekiem ograniczeniem aktywności fizycznej prowadzą łatwo do zwiększania masy ciała i niestety często do otyłości.
Zapobieganie odległym skutkom menopauzy bez zastosowania hormonalnej terapii zastępczej nie daje podobnych efektów jak przy jej stosowaniu.
Osteoporoza. W procesie przebudowy kości po menopauzie dominuje destrukcja, przyspieszona w ciągu pierwszych 5. lat. Resorpcja przewyższa formowanie tkanki o około 60%, powodując szybszą niż w jakimkolwiek innym okresie życia utratę masy kostnej. Nie zauważona wobec braku wczesnych objawów, prowadzi do groźnej w skutkach osteoporozy. Wiadomo, iż sytuacja ta jest wynikiem braku działania estrogenów. Wpływ na stopień zrzeszotnienia kości po menopauzie mają także inne czynniki. Do czynników promujących należą między innymi: genetyczne, rasa kaukaska, drobna budowa ciała, niska wartość masy szczytowej kości (uzyskiwanej około 20. roku życia), wczesna menopauza, mała aktywność fizyczna, nawyki żywieniowe (dieta ubogowapniowa, wysokobiałkowa), używki (kawa, alkohol, palenie papierosów), choroby przytarczyc, przewlekłe leczenie sterydami.
Alternatywnym postępowaniem, oprócz uzupełniania wapnia i czynników wspomagających jego wchłanianie z przewodu pokarmowego, jest eliminacja szkodliwych czynników promujących. Regularne ćwiczenia fizyczne, przerwanie palenia i ograniczenie picia alkoholu to wstępne warunki powodzenia leczenia. Istotne znaczenie ma terapia specjalistyczna, niezbędna w przypadkach zaawansowanej osteoporozy, przy użyciu kalcytoniny, a obecnie nowych leków – bisfosfonianów, skutecznie zwiększająca masę kostną. Żadne leki znane dotychczas nie przywracają struktury kości beleczkowej zanikającej w procesie osteoporozy. Trzeba zatem pamiętać, że istotną rolę zapobiegawczą ma przede wszystkim właściwe odżywianie do czasu uzyskania masy szczytowej oraz wdrażanie młodzieży do tzw. zdrowego trybu życia.
Choroby układu sercowo- -naczyniowego. Stanowią najczęstszą przyczynę zgonów kobiet. Estrogeny mają udokumentowaną rolę ochronną przed tymi schorzeniami. Dla kobiet, które nie mogą stosować hormonalnej terapii zastępczej, obniżenia ryzyka zgonu zależy od zmniejszenia powszechnie znanych czynników ryzyka: otyłości, nadciśnienia tętniczego, podwyższonego stężenia cholesterolu, zaprzestania palenia papierosów. Część korzyści można uzyskać, stosując odpowiednie ćwiczenia fizyczne. Każda forma ćwiczeń fizycznych, które trwają 20–30 minut trzy razy w tygodniu i powodują przyspieszenie akcji serca i lekkie (dopuszczalne) zmęczenie, jest właściwa dla poprawy kondycji krążenia. Także codzienne prace domowe, poprzedzone ćwiczeniami rozciągającymi przygotowującymi do energiczniejszych ruchów, uprawa ogródka, marsz, taniec, zastępowanie jazdy windą wspinaniem się po schodach, itp. – stanowią istotne elementy dbałości o własne serce. Taka aktywność ruchowa ma również korzystny wpływ na hamowanie osteoporozy pomenopauzalnej.
Porzucenie palenia papierosów jest równie ważnym elementem zmniejszenia ryzyka chorób serca i naczyń krwionośnych.
Kobiety, które nie mogą lub nie chcą stosować hormonalnej terapii zastępczej zmniejszającej lub znoszącej całkowicie objawy klimakteryczne, poprawiającej jakość życia i zabezpieczającej przed odległymi skutkami menopauzy, mają inne możliwości działań alternatywnych. Chociaż nie są one tak skuteczne, stosowane systematycznie i konsekwentnie stanowią zabezpieczenie przed nieuniknionymi skutkami procesu starzenia.