Ostatnie trzy siódme

Małgorzata Solecka

Domagamy się nowego systemu służby zdrowia, aby każdy człowiek mógł rzeczywiście uzyskać niezbędne leki, zabiegi i opiekę. Czas w ochronie zdrowia, przynajmniej w niektórych wymiarach, najwyraźniej się zatrzymał, skoro postulat z 10 maja 1989 roku pozostaje aktualny.

Pierwszy numer „Gazety Wyborczej” ukazał się 8 maja 1989 roku. Już 10 maja dziennik ze znaczkiem „Solidarności” opublikował program Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. Punkt 23 poświęcony był ochronie zdrowia. Domagamy się nowego systemu służby zdrowia, aby każdy człowiek mógł rzeczywiście uzyskać niezbędne leki, zabiegi i opiekę. Składki gromadzone przez ZUS muszą być wydatkowane wyłącznie na świadczenia dla ludności a nie wspomagać budżet państwa. Chcemy zapewnić godziwe zarobki pracownikom służby zdrowia i warunki dla opieki nad chorymi. Będziemy się domagać przywrócenia samorządów lekarskich, ograniczenia biurokracji i zniesienia nomenklatury partyjnej w służbie zdrowia. Niezbędny jest natychmiastowy interwencyjny import leków i sprzętu medycznego oraz środków higieny. Niezbędny jest również skuteczny i społecznie akceptowalny program walki z alkoholizmem i narkomanią.

Sytuacja w szeroko rozumianej ochronie zdrowia była dramatyczna. Dziś, gdy przy okazji dyskusji o problemach z dostępnością leków pojawiają się opinie, że Polska przed 1989 rokiem miała prężny przemysł farmaceutyczny warto przypomnieć, że cała produkcja szła na eksport do krajów RWPG, zaś w aptekach – podobnie jak w sklepach spożywczych – straszyły puste półki. Brakowało nie tylko podstawowych leków, ale też podstawowych środków higieny, w tym waty i ligniny. Nie było niczego.
Choć w sumie – były problemy, w sumie bardzo podobne do współczesnych. Przy podstoliku ds. służby zdrowia ustalono zmiany w systemie wynagradzania pracowników sektora. Już pod koniec kwietnia strona rządowa, wspierana przez OPZZ zaczęła wyłgiwać się od ustaleń. „Nie wiadomo, kiedy nastąpi reforma uposażeń w służbie zdrowia. Każdy dzień zwłoki to kolejne złotówki urwane przez budżet państwa lekarzowi i pielęgniarce” – pisze 16 maja Elżbieta Cichocka. – Całe oddziały szpitalne zamyka się z powodu braku pielęgniarek. (…) Chorzy czekają w coraz dłuższych kolejkach w przychodni, na miejsce w szpitalu, na zabieg operacyjny. A kto nie doczeka – to trudno. Na ochronę zdrowia budżet państwa jak zwykle nie ma pieniędzy.

4 czerwca 1989 roku w Polsce skończył się – przywołując wypowiedź aktorki Joanny Szczepkowskiej – komunizm, ale na pewno nie skończyły się problemy ochrony zdrowia. „Niskie płace w służbie zdrowia powodują masową emigrację lekarzy, odchodzenie od zawodu pielęgniarek, salowych i innych pracowników, wzrost uciążliwości dla pacjentów – oświadczyło w środę Prezydium KKW „Solidarność” popierając żądanie „S” Służby Zdrowia, by na spotkaniu z premierem i kompetentnymi przedstawicielami rządu omówić sytuację płacową pracowników w białych kitlach” – donosiła „GW” 29 czerwca, dodając, że wcześniejsze rozmowy z Ministerstwem Zdrowia skończyły się fiaskiem, bo resort poinformował, że na podwyżki nie ma pieniędzy. Następnego dnia Elżbieta Cichocka analizuje skutki zapowiadanych przez ówczesny rząd „Kierunków reformy”, zakładających komercjalizację – oczywiście w ograniczonym zakresie – usług zdrowotnych. Mowa jest m.in. o gwarantowanym bezpłatnym dostępie do podstawowego standardu świadczeń, wydzieleniu w szpitalach pewnej puli (nawet 20 proc.) łóżek o lepszym standardzie, z których korzystanie wiązałoby się z opłatami. „Płacić mają nie tylko pacjenci, ale również lekarze i pielęgniarki – swoim zdrowiem. Nowe założenia przewidują formę akordową, pensje mają zależeć od wielkości przerobu – liczby zabiegów, pacjentów, porad itd.”. Strona solidarnościowa odrzuciła rządowe propozycje. „Uznano, że projekt głosi ekonomizację, ale sprowadza się do drenażu kieszeni pacjentów. (…) Jeśli reformowanie dalej się potoczy w takim tempie i trybie, to pozostanie do realizacji jedno wspólne hasło dla opozycji i koalicji: abyśmy tylko zdrowi byli. Bo chorzy mogą nie przeżyć”.

Lato 1989 roku jest gorące nie tylko w przenośni. Wszystkim we znaki dają się puste półki i zaczynająca szaleć inflacja. To właśnie gwałtowne zmiany cen powodują, że nawet jeśli towar jest w magazynach, sklepy nie wystawiają go do sprzedaży, bo pieniądz dosłownie z dnia na dzień traci na wartości. W tyle pozostają płace, w ochronie zdrowia i tak pozostające na dramatycznie niskim poziomie. Szpitale zaczynają strajkować, pracownicy wychodzą na ulice. „Sprzedać pały i sikawki, kupić igły i strzykawki” – głosi jeden z transparentów. W Poznaniu trwa protest głodowy pracowników pogotowia i szpitala onkologicznego. Postulaty dotyczą warunków pracy, ale nie tylko. – Żądamy natychmiastowej reformy całej służby zdrowia – grzmią głodujący.

Rząd nie spełnia postulatów. Gniew „białych kitli” rośnie. „Wielogodzinna praca, ogromna odpowiedzialność, dotknięcie rzeczy najważniejszych: zdrowia, macierzyństwa, śmierci – wszystko za śmieszne pieniądze. (…) Nie ma chyba w Polsce grupy zawodowej tak sfrustrowanej. A jak wiadomo, frustracja przeradza się w agresję” – pisze w sierpniu Piotr Pacewicz, opisując „zdarzenie błahe na pozór”, czyli młodego ojca skonfrontowanego z rozwścieczoną pielęgniarką, którą – w poczuciu absolutnej bezradności – próbuje obłaskawić dwoma tysiącami złotych wciśniętych do kieszeni fartucha, by nie wkłuwała w trzytygodniowego syna brudnej igły (wiodącym problemem tamtego czasu są igły wielorazowego użytku, jednorazowych brak).

W drugiej połowie sierpnia już wiadomo, że Czesław Kiszczak nie sformuje rządu. Kandydatem na premiera obozu solidarnościowego zostaje Tadeusz Mazowiecki. „Nasz premier” – ogłasza na pierwszej stronie „Gazeta Wyborcza”. Protesty w służbie zdrowia nie słabną. „Na wezwanie „Solidarności” służby zdrowia w Poznaniu kilkaset osób protestowało, domagając się przeznaczenia części budżetu MON i MSW na rzecz opieki zdrowotnej” – informuje dziennik. W końcówce sierpnia pojawiają się pierwsze konkrety – na początku września pracownicy służby zdrowia otrzymają kolejną zaliczkę, średnio 109 tysięcy złotych na jeden etat przeliczeniowy. To nieco ponad 20 proc. półrocznych uposażeń brutto każdego pracownika. Brzmi niezrozumiale? To początki indeksacji, czyli wyrównywania płac budżetówki względem wskaźnika inflacji. „Do 5 września pracownicy służby zdrowia otrzymają wyrównanie zaległych wypłat za pierwsze półrocze. Tak że średni zarobek za ten okres osiągnie – z opóźnieniem – 97 proc. wynagrodzeń w strefie materialnej” – mówią „GW” przedstawiciele negocjującej z rządem „Solidarności”.

„Służbie zdrowia brakuje wszystkiego: sprzętu, aparatury, pieniędzy, pracowników, samochodów, łóżek w szpitalach. Wydaje się jednak, że najbardziej służbie zdrowia brakuje sensu. Czy można bowiem mówić o braku łóżek szpitalnych, jeśli miejsca w szpitalach zajmowane są w ogromnym procencie przez ludzi wymagających pielęgnacji a nie leczenia i przez ludzi oczekujących wiele dni na badania? Czy można mówić o braku aparatury, jeśli istniejąca, niekiedy bardzo kosztowna, wykorzystywana jest zaledwie w części tylko dlatego, że brakuje personelu obsługującego czy właściwej konserwacji” – 5 września „Gazeta” publikuje tekst „Wyleczyć zdrowie”, który z powodzeniem mógłby ukazać się i teraz, trzy dekady później.

Jest jednak wrzesień 1989 roku. Formuje się rząd Mazowieckiego. Ludzie „Solidarności” mają nadzieję, że na czele Ministerstwa Zdrowia stanie Zofia Kuratowska lub Olga Krzyżanowska. Tak się nie dzieje. Teka ministra zdrowia przypada jednak Zjednoczonemu Stronnictwu Ludowemu, ministrem zostaje Andrzej Kosiniak-Kamysz, lekarz i wiceminister zdrowia w rządzie Mieczysława Rakowskiego, mimo że przesłuchująca go Komisja Zdrowia i Polityki Społecznej ma zastrzeżenia do programu. Ministrowi nie udaje się zresztą przekonać do niego zarówno środowiska, jak i opinii publicznej. – Tracimy rok zdrowia! – alarmuje pod koniec listopada 1989 roku „Gazeta Wyborcza”, relacjonując kolejne posiedzenie sejmowej komisji. „Posłowie (…) skrytykowali ministerialny projekt reformy służby zdrowia, nazywając go schematem, zawierającym głównie ogólniki. (…) Uznali, że z powodu nieprzygotowania resortu rok 1990 jest dla reformy stracony”.

Trzydzieści lat minęło…